Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents IstoriografiaIter, Donat lemma sequent

Italia
Fin a la fundaziun dal Stadi tal. il 1861 designava il term I. ina realitad geografica, dentant betg politica. Anc en il temp modern era la peninsla fermamain fragmentada d'in punct da vista politic. Als stadis ils pli gronds sin il territori tal. da quel temp appartegnevan il ducadi da Savoia (a partir dal 1720 reginam da Sardegna), il ducadi da Milaun, las republicas da Vaniescha e Genua, il gronducadi da la Toscana, il stadi ecclesiastic sco era il reginam da Napel. Las relaziuns politicas ed economicas dal Grischun cun territoris tal. (o.t. cun la Lumbardia e Vaniescha) sa basan sin ina lunga tradiziun. Las Alps n'eran betg ina barriera insuperabla: ils pass grischuns eran ina colliaziun impurtanta per martganzia e viagiaturs tr. l'I. e l'Europa al nord da las Alps. Quest artitgel s'occupa da las relaziuns dal Grischun cun l'I. "geografica".

Da la preistorgia al temp medieval tardiv

Ils chats da Tec Nev/Mesocco d'enturn u suenter l'onn 5000 a.C. laschan supponer ch'igl hajan existì relaziuns dal Grischun cun il spazi cultural alpin meridiunal gia en il temp neolitic tardiv (Preistorgia). En il decurs dal temp da bronz tardiv (ca. 1300 - ca. 800) hai dà ina midada culturala en il spazi grischun: en l'Engiadina Bassa è sa derasada la Cultura da Laugen-Melaun dal Trentin e dal Tirol dal Sid, ed en il Mesauc la Cultura tessinais-lumbarda. La Cultura da Latène (da tempra settentriunala) è vegnida remplazzada vers la fin dal temp da fier tardiv (6./5. tsch. a.C) tras l'uschen. Cultura da Fritzens-Sanzeno (da tempra meridiunala). Medemamain dal sid è sa derasada la Cultura da Golasecca (tessinais-lumbarda) en il Mesauc ed en la Val Calanca, regiuns attribuidas al circul linguistic lepontic. Cun la submissiun dals pievels alpins tras Drusus l'onn 15. a.C. è  la Rezia vegnida integrada en il circul cultural e linguistic lat., ed in dals resultats è stà il svilup da la Romanitas retica. La Raetia prima, provinza rom. tardiva, furmava era sut il domini ostrogotic ina part da la tschinta da cunfin alpina da l'I. L'uvestgieu da Cuira ha appartegnì fin il 843 a l'archidiocesa da Milaun (alura a l'archuvestgieu da Magonza). Pir il Contract da Verdun (843) ha exponì la Rezia (sco part da l'Imperi francon oriental) a l'influenza linguistic-culturala creschenta da vart da l'Alemania e da la Svevia. Las testimonianzas da creaziuns artisticas en il Grischun mussan era per il temp medieval tempriv e per il temp autmedieval influenzas da la Lumbardia, p.ex. il palantschieu sura da la baselgia da Ziràn, la plastica architectonica da la catedrala da Cuira u las picturas sin vaider da Pleif/Vella. Da la participaziun da la Rezia al barat da martganzia surregiunal creschent dattan perditga ils chats da munaidas, tr. las qualas predomineschan quellas da la Lumbardia e da la Germania dal Sid. Suenter la midada dal millenni han ils pass grischuns gudagnà fermamain d'impurtanza per la politica tal. proseguida dals imperaturs tud. (Currezia), ed a partir dal temp medieval tardiv pon ins constatar in augment constant dal commerzi cun l'I. (muvel, victualias) e dal traffic da transit.

Il temp da la Republica da las Trais Lias (16.-18. tschientaner)

La victoria a la Chalavaina (1499) ha stgaffì las premissas per la conquista da la Vuclina e dals contadis da Buorm e Clavenna (1512). Cun questa conquista èn arrivadas las Lias al cunfin dal ducadi da Milaun e da la Republica da S. Marc ed èn qua tras vegnidas implitgadas fermamain e per in lung temp en la politica ed economia pratitgada da Milaun e da Vaniescha: sco partenari commerzial e per motivs da la posiziun geopolitica dal Grischun sco guardian dals pass alpins. Causa ils pass èn las Lias era vegnidas involvidas en ils conflicts d'interess tr. la Frantscha-Vaniescha d'ina vart e l'Austria-Spagna da l'autra vart (Allianzas) ch'han provocà tr.a. ils Scumbigls grischuns. A partir dal 1620 è il Grischun daventà ultra da quai in champ da cumbat lateral da la Guerra (europeica) da trent'onns (1618-48). Pir l'Emprim Capitulat da Milaun dal 1639 (renovà il 1726 ed il 1763, Capitulats da Milaun) ha purtà la pasch e la restituziun da las Terras subditas al Grischun ed ha reglà ils rapports cun la Lumbardia. Las relaziuns economicas cun l'I. eran intensivas e d'impurtanza vitala, grazia a l'import surtut da vin e da graun, a l'export da products da latg ed al commerzi da muvel. Perquai ha la Republica da las Trais Lias adina cumbattì per facilitaziuns commerzialas ed in provediment segir cun victualias e products finids. Il commerzi è sa sviluppà parallel cun il transit da martganzia. La controlla dals pass ha purtà al Grischun grondas entradas da dazis, taxas da passadi e remuneraziuns per transports da rauba sco era ulteriuras entradas dal traffic da transit tr. la Lumbardia/Vaniescha e l'Alemania/Svevia ch'èn daventadas - suenter l'agricultura - la segund gronda funtauna d'entradas da l'economia publica grischuna. Per quai che reguarda l'explotaziun tecnica en las numerusas chavas da fier eran ils concessiunaris indigens dependents da miniers spezialists che provegnivan per regla da l'I. u da l'Austria.
Tranter il 15. ed il 18. tsch. eran il Veneto e la Lumbardia las destinaziuns principalas da l'emigraziun commerziala grischuna. Suenter il Terz Capitulat da Milaun ha Vaniescha, totalmain bruscada, visà il 1764 l'allianza cun las Lias e sfurzà millis da mastergnants grischuns da bandunar la Republica da S. Marc. Quels èn sin quai sa sparpagliads en tut l'I. e da là davent en auters stadis europeics.
Ina impurtanta funtauna d'entradas ha furmà dapi il 16. tsch. l'emigraziun militara. Blers Grischuns han prestà servetsch en regiments da guardia en l'I., durant il 19. tsch. en servetsch da Sardegna-Piemunt e da Napel sco era en il regiment svizzer papal (Servetschs mercenars); singuls Grischuns servan anc oz en la Guardia svizra papala a Roma.
Era sin il champ religius èn naschidas relaziuns intensivas cun l'I. Uschia suttastevan las plaivs da las Terras subditas a l'uvestgieu da Com ed a l'archidiocesa da Milaun. Da l'I. Settentriunala èn fugids numerus ref. sur ils cunfins en il Grischun. Pietro Paolo Vergerio è daventà l'activist da la Refurmaziun en Bergiaglia ed en il Puschlav. La stamparia Landolfi a Poschiavo da sia vart provedeva enturn il 1550 l'I. cun scrittiras refurmatoricas. Per la furmaziun teologica dal clerus cat. en il spiert da la Refurma tridentina ha il Collegium Helveticum a Milaun giugà dapi il 1579 ina rolla impurtanta. Ils chaputschins tal. eran las pitgas las pli impurtantas da la Cuntrarefurma e da la Refurma catolica. Era en la derasaziun da furmas baroccas d'art, architectura e devoziun en il Grischun han quests missiunars giugà ina rolla eminenta (Missiun retica dals chaputschins). L'italianitad è preschenta fin oz tant linguisticamain sco culturalmain en las valladas tal. dal Grischun. Avant il 1800 na disponivan ellas betg d'ina atgna tradiziun litterara, ma s'orientavan culturalmain dal tuttafatg a l'I. Dal 14. tsch. è sa mantegnì in dumber multifar da picturas muralas, tr.a. frescos en successiun da Giotto. La Renaschientscha tal. cun ses linguatg da furmas applitgà en la pictura murala gia a partir dal 15. tsch. tardiv ha dà sia tempra surtut als locals interns d'edifizis profans. Las furmas architectonicas e las stuccaturas èn vegnidas influenzadas dal sid e transportadas da maisters mesolcinais en la Germania dal Sid, en l'Austria ed en Pologna. En la pictura predominava l'influenza meridiunala en ovras da maisters lumbards e tessinais. Ils intermediaturs da la cultura tal., da la scienza e da la religiusitad èn stads ils numerus students che sa laschavan scolar o.t. a las universitads da Milaun, Bologna e Pisa.
 

19. e 20. tschientaner

La perdita da las Terras subditas e l'integraziun dal Grischun sco chantun en la Confed. ha rinforzà l'orientaziun economica e culturala vers il nord, e la renunzia ad ina colliaziun directa da las viafiers svizras via Cuira cun la Lumbardia (viafiers da Malögia e dal Spleia) ha reducì enturn il 1900 fermamain las relaziuns fin alura intensivas e multifaras cun il sid. Mo la Viafier dal Bernina a Tiraun è vegnida realisada. Igl èn dentant stads inschigners tal. ch'han construì vias e viafiers, mirs da serra, tunnels e galarias en il Grischun durant il 19. e 20. tschientaner. Era en il sectur da l'energia exista ina collavuraziun impurtanta tr. il Grischun e l'I. (o.t. Val da Lei, Brüsch e Spöl), e l'hotellaria en svilup ha attratg millieras da persunal e giasts tal., o.t. en l'Engiadina (Immigraziun). En il 19. han Bergamascs fittà alps en il Grischun ed han chargià quellas onn per onn cun lur muntaneras da nursas. L'immigraziun stagiunala da Bergamascs sco lavurers da guaud e praders en il Tessin e Grischun ha cuntinuà fin a l'entsch. dal 20. tschientaner. Grondas irritaziuns surtut tr. ils Rumantschs e Talians, ma era tar ils vischins Ladins en il Tirol dal Sid, ha chaschunà suenter il 1910 l'Irredentissem linguistic e politic (faschistic) tal. ch'ha effectuà ina solidaritad e, suenter la Segunda Guerra mundiala, relaziuns pli intensivas tr. ils Rumantschs dal Grischun ed ils Ladins dolomitans (incorporads a  l'I. il 1919; Dolomitas). Las relaziuns cun l'autra gruppa rum. en l'I., ils Furlans, èn main intensivas. Actualmain tgiran las regiuns da cunfin dal Grischun stretgas relaziuns cun l'I.: sin il champ commerzial tr. la Val Müstair ed il Vnuost, l'Engiadina/Puschlav ed il Livign, la Bergiaglia e Clavenna, sin il champ cultural e politic tr.a. en il rom da projects d'Interreg resp. da tals iniziads da la Societad per la perscrutaziun da la cultura grischuna (surtut cun il Vnuost e la Vuclina). Il 1902 ha l'I. endrizzà in consulat a Cuira, reducì il 1905 ad in vice-consulat, pli tard ad in'agentura consulara, liquidada il 2010.
  



Litteratura:
Pieth, Bündnergeschichte; Sprecher/Jenny, Kulturgeschichte; Schnyder, Handel und Verkehr; Kaiser, Zuckerbäcker; J. Simonett, Verkehrserneuerung und Verkehrsverlagerung in Graubünden, 1986; Bundi, Beziehungen; Metz, Graubünden; A. Collenberg, "Passstaat" und "catena mediana" [...], en: Grenzraum Alpenrhein. Brücken und Barrieren 1914-1938, edì da R. Allgäuer, 1998, 103-36; R. Kaiser, Churrätien im frühen Mittelalter, 1998 (2008²); HbBG; J. Rageth, Kleine Urgeschichte Graubündens, en: ArS, 23/2000, 32-46; IG; T. Krefeld, Geschichte der Reflexion über die romanischen Sprachen: Friaulisch, Ladinisch, Bündnerromanisch, en: Romanische Sprachgeschichte, 1. t. parzial, 2003, 197-208.

Adolf Collenberg

lemma precedents IstoriografiaIter, Donat lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: