e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Ila Mona Imni naziunal  Immigraziun La noziun immigraziun è colliada cun il concept dal stadi naz. unitar, cunfinà vers l'exteriur. Immigraziuns en in senn pli stretg fissan perquai mo quellas succedidas suenter la fundaziun da la Republica da las Trais Lias (1524). Qua vegn la noziun però duvrada en in senn pli vast, cumpigliond era las immigraziuns impurtantas en la regiun dal territori istoric retic-grischun. Il cas dals fugitivs vegn tractà en in artitgel separà (Migraziuns). L'immigraziun n'è betg l'excepziun, mabain la regla en l'istorgia grischuna. La lingua rum. dat perditga da la conquista e da la colonisaziun romana. Da la migraziun germana dal temp medieval tempriv n'è il Grischun betg stà pertutgà. Tr. il 6. ed il 14. tsch. è prob. s'augmentà il dumber d'abitants da la Rezia da ca. 30'000 a 60'000. Quest augment è il resultat d'in surpli da naschientschas sco era da l'immigraziun ch'ha prob. cumenzà a la fin da l'Antica en l'avantterren alpin al nord da la Rezia e ch'ha effectuà la romanisaziun totala dal pajais. A partir dal 10. tsch. èn immigrads adina dapli nobels da la Germania sco signurs feudals u vasals da signurs retics. La classa superiura nobla ha duvrà il tudestg sco lingua cuminaivla a partir da ca. l'onn 1200. A partir dal temp autmedieval è sa manifestada ina pressiun creschenta d'immigrants alemans (o.t. mastergnants) nà dal Lai Rivaun e dal Hirschensprung, v.d. sur ils cunfins dals uvestgieus da Cuira e Constanza. Quests immigrants e spezialists han germanisà Cuira suenter il grond incendì dal 1464. En il 12. tsch. èn immigrads Gualsers en Surselva (Medel, Tujetsch e Sursaissa) ed a la fin dal 13. tsch. en il Valragn ed a Tavau ed han colonisà davent da là il Scanvetg, il Partenz ed autras regiuns (immigraziuns secundaras). Da questas immigraziuns è sortì il Grischun triling. Dals fugitivs ref. ed ughenots, immigrads enturn il 1685-90, èn restads mo paucs. Il dumber dad esters che vivevan en il territori da las Trais Lias era en tut fitg bass. Dal 15.-19. tsch. han lavurà miniers dal Montafun, dal Tirol, da l'Italia, da la Saxonia e dal Württemberg en il Grischun; ina part da quels è vegnida natiralisada, p.ex. ils Bellinchettis, Fümbergers, Rostetters, Riedhausers, Weichelts. Ils purs e mastergnants grischuns preferivan ils servetschs mercenars a la lavur ordvart dira dals miniers (fin ca. il 1830) u l'emigraziun commerziala. Tr. il 1820 ed il 1890 ha la miseria economica provocà in'emigraziun en massa. Cun il svilup dal turissem, o.t. da l'hotellaria da cura, èn vegnids blers dimorants per temps pli lungs en il Grischun, intgins da quels èn daventads piuniers da la modernisaziun (Alexander Spengler, Otto Herwig, Willem Jan Holsboer e.a.) e corifeas da la scienza (Erwin Poeschel, Gottfried Ludwig Theobald e.a.). Remartgabel è era l'immigraziun da dunsainas d'apotechers da la Germania tr. il 1850 ed il 1900. L'agricultura e l'industria da construcziun necessitavan regularmain forzas da lavur auxiliaras: uschia lavuravan, surtut durant la stad, millis da gidanters dal Tirol, dal Montafun, dal Paznaun e da l'Italia sco miradurs, stradins, lavurers da guaud, praders e pasturs, chasegliaders e tagliaervas en il Grischun. L'immigraziun tirolaisa en l'Engiadina Bassa mussa ch'era las cuminanzas tradiziunalas dals vitgs n'eran betg cumplettamain serradas. Il Bernina, il Moesano e la Val Müstair attiravan lur vischins anc pli paupers. Glieud da l'Austria e da l'Italia lavuravan sco migiurs e cultivavan il terren dals indigens emigrads a l'ester. En las vischnancas a las vias da transit ed en centers regiunals chattavan mastergnants e commerziants da l'exteriur in'occupaziun. A Glion p.ex. èn s'assimiladas famiglias tal. ch'han era fatg carriera sociala (Maggi, Cerletti, Geronimi, Pajarola). Cuira ed ils centers turistics han profità da l'immigraziun da glieud giuvna fertila, en dimensiuns main grondas era ils centers regiunals pli pitschens. Per il svilup demografic ha l'immigraziun - cuntrari a l'emigraziun - giugà ina rolla pir a partir da la fin dal 19. tsch.; la realisaziun da l'infrastructura per ils lieus turistics e da la rait da vias e viafiers han carmalà massas dad esters, o.t. da l'Italia (emprima unda d'immigraziun tal.), quai ch'ha incità il 1901 da fundar in consulat tal. a Cuira (transferì il 1924 a Tavau). Questa immigraziun ha fatg dal Grischun cun sia emigraziun tradiziunala in vaira pajais d'immigraziun. La quota da Svizzers e dad esters è s'augmentada cuntinuadamain: il 1910 dumbrava il Chantun 17% esters, ils districts da Landquart Sura e Malögia 32-35%. Il medem onn lavuravan 27% en il sectur terziar (1860 9,5%) e 26% en il sectur secundar. Las regiuns perifericas èn però strusch vegnidas tangadas da l'immigraziun e dal provediment sanitar meglierà. Ils immigrads remplazzavan ils emigrads sco forzas da lavur e sa concentravan sin ils centers da lavur permanents u ambulants da l'industria da construcziun e dal turissem. L'Emprima Guerra mundiala ha franà per in mument quest svilup. En consequenza d'ina politica pli restrictiva è la quota d'esters - la gronda part eran lavurers cun dimora temporara - sa diminuida en Svizra ed era en il Grischun. Suenter la guerra è la controlla d'immigraziun e da dimora daventada pli severa e restrictiva. Durant las guerras mundialas e la crisa economica dals onns 1930 è l'immigraziun tschessada cumplettamain: il 1930 eran occupads 16'000 esters, il 1939 stgars 4'000 en il Grischun. Per evitar in nov augment da la quota d'abitants esters, concedeva il Chantun p.g.p. permissiuns da dimora mo per in temp limità. La plipart da la glieud immigrada a partir da la fin dals onns 1930 en il Grischun eran Svizzers turnads a chasa u esters internads, deserturs e fugitivs. En consequenza dal svilup economic suenter la Segunda Guerra mundiala (construcziun d'ovras electricas e turissem) è creschì il basegn da forzas da lavur fitg spert ed ha cuntanschì il 1975 il zenit cun la segunda unda d'immigraziun taliana. L'uschen. Moviment cunter la surpopulaziun estra ha influenzà en ils onns 1960 adina dapli la politica da migraziun svizra. Cun la recessiun dal 1974-76 è ida a fin la lunga fasa da l'immigraziun da forzas da lavur estras dal suenterguerra. Suenter in ulteriur lev regress dal 1983-84 ha la conjunctur'auta, iniziada il 1986, puspè effectuà in lev augment constant da l'immigraziun. A partir da la fin dal 19. tsch. ha l'hotellaria grischuna attratg in impurtant dumber da persunal dal Tirol, entant che l'industria da construcziun ha clamà forzas da lavur da l'Italia. A partir da l'entsch. dals onns 1970 èn quellas vegnidas remplazzadas pli e pli d'immigrants da la Spagna, dal Balcan, dal Portugal e da la Tirchia (construcziun) resp. da la Germania e, dapi ca. il 1990, da la Sri Lanka (gastronomia). La remigraziun da Grischuns n'è anc betg perscrutada. Litteratura: A. Wankmüller, Die Einwanderung deutscher Apotheker nach Graubünden im 19. Jahrhundert, 1963; F. Höpflinger, Bevölkerungswandel in der Schweiz, 1986, 97-111; M. Vuilleumier, Flüchtlinge und Immigranten in der Schweiz, 1989 (1992²); S. Gallon, L'emigrazione italiana nel Grigioni (Svizzera), 1996; HbBG 3, o.t. 115-46; W. Wottreng, Ein einzig Volk von Immigranten, 2000; IG, 280-86 (div. statisticas); Histoire de la politique de migration, d'asile et d'intégration en Suisse depuis 1948, 2005 (cun bibliogr.); HLS 4, 247-49. Adolf Collenberg  Ila Mona Imni naziunal  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: