e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Iniziativa Inschigneria  Inquisiziun romana La noziun Inquisiziun rom. resp. Sontga Inquisiziun designescha la persecuziun da l'eresia e dals eretics tras dretgiras instituidas da la Baselgia, il term inquisiziun publica denominescha l'instituziun statala d'ina dretgira che giuditgescha delicts per mauns dal decasteri. L'Inquisiziun rom. è vegnida instituida il 1231 tras il papa Gregor IX per cumbatter ils Catars en la Frantscha dal Sid e confidada il 1233 surtut als dominicans. Gia il 1297 cuntegneva in decret penal da la Currezia, relaschà da Johann von Vaz, chastellan roial, cun il consentiment da l'uvestg da Cuira, la remartga ch'ils eretics stoppian vegnir mess sin il stgandler. Il 1483 è attestà in Heinrich Ryss sco priur da la claustra da dominicans ed inquisitur da la diocesa a Cuira. Ils emprims ch'han sentì la pressiun da vart da l'Inquisiziun èn stadas a partir dal 15. tsch. las posteriuras Terras subditas dal Grischun (Vuclina, Buorm e Clavenna) che appartegnevan ecclesiasticamain a l'uvestgieu da Com. Ina emprima culminaziun ha cuntanschì l'Inquisiziun rom. en Vuclina en ils onns 1522-23 cun la proclamaziun contra haereticos et haereticas (cun consentiment e sustegn dals uffiziants grischuns). 28 persunas èn vegnidas sentenziadas, set da quellas èn vegnidas brischadas sin il stgandler. Il pievel ha alura stgatschà ils inquisiturs da la vallada, ed ils Artitgels da Glion dal 1526 han scumandà la giurisdicziun ecclesiastica en l'intschess grischun. Il 1542 è quest scumond vegnì confermà explicitamain era per las Terras subditas. Cun la Refurmaziun è l'Inquisiziun rom. sa drizzada cunter ils protestants (cumbat cunter ils "eretics" ref.) ed è daventada suenter il 1563 era in instrument per imponer las refurmas dal Concil da Trent. Las Lias grischunas han pudì impedir l'instituziun d'ina inquisiziun ecclesiastica stabla, ellas han dentant stuì cumbatter permanentamain surpassaments da quest scumond. Blers Grischuns prot. èn vegnids mulestads, arrestads e deportads en Lumbardia, nua ch'els èn vegnids surdads a l'Inquisiziun rom. ch'ha impraschunà tr.a. commembers da las fam. da commerziants Pellizzari (da Clavenna), Vertemante e Lumaga (omaduas da Plür), confiscond lur martganzia. Il 1568 ha l'Inquisiziun rom. deportà ed il 1569 brischà a Roma il preditgant ref. da Murbegn, Francesco Cellario, ed il 1588 executà a Milaun il preditgant da Mello, Laurentius Soncinus. L'uvestg da Cuira, Thomas Planta, ha stuì prender posiziun avant la dretgira a Roma a la renfatscha d'eresia fatga da ses rival Bartholomäus von Salis. Sut il reschim da l'uvestg milanais Carlo Borromeo ha l'Inquisiziun rom. cunter il Grischun cuntanschì il 1583 sia culminaziun (e sia sistida) en il Mesauc ed en la Val Calanca, nua ch'ins ha brischà tr.a. diesch persunas vivas e cun la fatscha engiu. Borromeo ha sutminà il scumond da l'Inquisiziun rom. cun declerar ils process da massa sco process per striegn. La baselgia cat. legitimava l'Inquisiziun rom., sa referind al primat da la cardientscha e da Roma en dumondas da la dretga cardientscha. Litteratura: HS IV/5; Bonorand, Reformatorische Emigration; M. Bundi, Gewissensfreiheit und Inquisition im rätischen Alpenraum, 2003. Adolf Collenberg  Iniziativa Inschigneria  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: