Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Dretg da votar da las dunnasDretgira auta lemma sequent

Dretg, Istorgia dal
L'istorgia dal dretg è la scienza dal dretg dal passà e dal svilup dals differents urdens giuridics. L'object èn las funtaunas da dretg, las instituziuns giuridicas, las ductrinas giuridicas (dogmas) e las scienzas dal dretg, en pli l'istorgia da la cultura e da las ideas dal dretg.
L'istorgia dal dretg ha ses origin en la scienza dal dretg; ella vegniva pratitgada a partir dal 16. tsch. ad universitads da giurists erudits, instruids en il dretg rom. ed en il dretg ecclesiastic. Essend l'istorgia dal dretg adina stada colliada inseparablamain cun il sistem dal dretg vertent, era ella oravant tut in rom da la giurisprudenza e mo a l'ur in rom istoric. Sut l'impressiun da la scola da dretg istorica, fundada da Friedrich Carl von Savigny a Berlin, è l'istorgia dal dretg, basada sin material documentar, vegnida introducida en il 19. tsch. era en Svizra. Ella ha dà l'impuls a la codificaziun dal dretg privat sin basa da la tradiziun naziunala. Ils resultas da quella èn tr.a. il dretg d'obligaziun dal 1881 ed il Cudesch civil svizzer dal 1912 (Pieder Tuor). Partind da las ideas da la scola da dretg istorica han ins fundà il 1894-98 sin iniziativa da la Societad svizra dals giurists la «Sammlung Schweizerischer Rechtsquellen» (SSRQ), en la quala mintga chantun furma in'atgna partiziun. Da grond'impurtanza per il Grischun èn ultra da quai las «Fontaunas da dretg romontschas» (FDR) e las numerusas dissertaziuns davart l'istorgia dal dretg, inspiradas resp. tgiradas o.t. da Peter Liver e da Claudio Soliva.

Perioda dal temp roman fin al Contract da Verdun (843)

Sut il domini rom. (dapi l'onn 15 a.C.) è la provinza Rezia (Rezia romana) stada suttamessa a l'organisaziun imperiala ed al dretg criminal roman. Ils Rets han però mantegnì lur dretg d'isanza civil ed in'autonomia administrativa parziala, essend che la provinza retica na furmava betg ina part centrala da l'Imperi rom., ma aveva il status d'in district administrativ ester (lat. peregrina). Il dretg vertent è restà en vigur sut il domini ostrogotic e - substanzialmain - era sut il domini francon. La Lex Romana Curiensis (avant il 750) marca la fin da quell'epoca. Elements dal dretg german èn vegnids recepids mo pass per pass.

Perioda da l'onn 843 fin a la fin dal dretg imperial (14. tschientaner)

La divisiun da l'Imperi, exequida a Verdun l'onn 843, ha attribuì la Currezia a Ludwig il Tudestg e l'uvestgieu da Cuira a l'archuvestgieu da Magonza. Qua tras è entrà era il dretg penal german en la Currezia. Quel era caracterisà en il temp medieval tempriv ed en il temp autmedieval da dus princips: 1. nagin'accusaziun senza plant u denunzia dal donnegià, 2. mintga paina pudeva vegnir expiada materialmain, p.ex. cun pajar ina tscherta summa. En il temp autmedieval ed en il temp medieval tardiv vegnivan ils chastellans rapinaders criminalisads, ed il dretg penal è daventà pli rigurus per pudair segirar la pasch. Ins ha introducì l'uschen. talion, q.v.d. la puniziun tenor la devisa "egl per egl, dent per dent". Sche quella n'era betg pussaivla, vegnivan decretads chastis adequats, p.ex. tagliar giu la detta d'engirar per avair commess in fauss engirament. Dal dretg penal canonic (ecclesiastic) e da quel talian èn vegnids recepids en il decurs dal 12.-15. tsch. elements dal dretg penal da culpa, tenor il qual ins na giuditgava betg mo l'act criminal sco tal, mabain era la responsabladad mumentana (imputabilitad) da l'accusà. Il dretg criminal german era rigurus envers quels che na pudevan betg sa defender ed indulgent envers ils pussants. Il sentiment per dretg e giustia ha patì da la pratica savens arbitraria e corrupta.

Perioda dals tschentaments dals cumins, da las Lias e da las Terras subditas

Il dretg feudal e quel munic. dal temp medieval derivan dal vegl dretg imperial. Il domini feudal ha pudì vegnir realisà en il Grischun mo parzialmain, e tr. il 14. tsch. ed il 1650 ha il Stadi - e cun quel era la legislaziun - obtegnì novas furmas e cuntegns. Avant la Refurmaziun è quai succedì cun il declin dal sistem feudal ed a partir dal 1524 e 1526 tras ils Artitgels da Glion. Tr. il 1650 ed il 1800 ha stagnà il svilup dal dretg grischun.
Dapi il temp medieval tardiv fin viaden il 19. tsch. han las vischnancas e dretgiras rimnà e fixà lur tschentaments en cudeschs da statuts (tud. Landbücher). Il pli vegl cudesch da statuts enconuschent è quel da la Val Müstair dal 1427 che codifitgescha vegls dretgs e veglias isanzas ed in urden detaglià da dretgira penala e civila. Quest cudesch è vegnì influenzà fermamain dal Landrecht german importà dal Tirol. Pauc preschent en quel cudesch è - ultra da termins da surannaziun e d'acquist tras giudida - il dretg roman. In auter exempel èn ils statuts da la dretgira gualsra da Pralung ch'èn sa sviluppads independentamain da quels da las dretgiras rum. ed a basa dal dretg da fraud e d'ierta da Tavau dal 1501 e 1558. Quels statuts n'eran ni sistematics ni cumplets e s'orientavan solitamain al dretg d'ierta, al dretg da bains ed al dretg da pegn funsil. L'Engiadin'Ota possedeva ils statuts com. ils pli voluminus e detagliads da l'entira Republica. La LDD e la LCD n'avevan ni dretgiras ni legislaziuns superiuras. Las dretgiras da la LG possedevan agens statuts criminals, lur dretg civil e matrimonial eran dentant suttamess al dretg da concordanza da la LG ed a la dretgira d'appellaziun da quella. Il pli vegl tschentament mantegnì da la LG datescha dal 1497: i sa tracta d'in scumond da mascras ("ir a bagordas"). L'emprima redacziun da ses statuts è vegnida exequida l'onn 1528, la quarta (e davosa) il 1713.
Il dretg penal dals cumins è restà substanzialmain fin viaden il 19. tsch. en general in dretg signuril da pasch publica (tud. herrschaftliches Landfriedensrecht). Il dretg civil cumpigliava dretgs d'isanza (o.t. il dretg da bains), dal qual ina cumpart considerabla n'era dentant betg dretg d'isanza codifitgà, mabain dretg constituì (tud. Satzungsrecht), o.t. las revisiuns. Tut en tut manca la sistematica, e las largias han consequentamain avert las portas ad abus multifars da vart dals tribunals ch'èn stads en la LG, pervia da la pussaivladad d'appellaziun, main frequents ch'en las duas autras Lias. Generalmain numerus e severs èn ils artitgels cunter la recepziun da fulasters e l'attribuziun a quels da dretgs d'acquist e d'utilisaziun da terren. A partir dal 1469 è sa manifestada l'influenza da l'uschen. Eniklibrief da Tavau, q.v.d. il princip da laschar ertar, en cas da decess dals geniturs, ils descendents (tud. Enikli, v.d. Enkel = uffants e biadis) enstagl dals parents en lingia ascendenta. Las dunnas n'avevan nagins dretgs politics, ed era sco possessuras da bains n'avevan ellas nagina vusch en fatschentas da la corporaziun. Avant dretgira dastgavan ellas dar perditga mo en cumpagnia dad umens, persulas mo sche tals mancavan sco perditgas. Ellas giudevan però, cuntrari a quellas en Vuclina, dretgs d'ierta eguals, malgrà la preferenza dals figls sco ertavels da la chasa paterna.
Il dretg matrimonial era, a partir dal 1524, formalmain secular, el era dentant anc orientà al dretg canonic (ecclesiastic-cat.). En la LG giuditgavan las dretgiras ordinarias era ils cas matrimonials. Pir en il 17. tsch. ha la part cat. suttamess quels al tribunal ecclesiastic, entant ch'ils refurmads han recepì il dretg matrimonial (o.t.) da Turitg.
Ils statuts criminals da las dretgiras eran p.p. manglus e fragmentars. I vegniva savens decidì tenor isanza u tenor il liber appreziar da la dretgira. Dapi il 1532 è sa fatga valair l'influenza da la constituziun criminala da l'imp. Carl V, l'uschen. Carolina. Quel dretg vegniva applitgà d'intginas dretgiras là nua che l'agen dretg aveva largias u mancava dal tuttafatg. La Carolina cuntegneva intgins princips novs e progressivs e div. differenziaziuns: la malprecauziun, la tentaziun, l'instigaziun, l'inquisiziun, il plant uffizial da malfatgs criminals persequitads d'uffizi (delicts uffizials), nagin truament senza confess u almain duas perditgas incontestadas. Las metodas inquisitoricas da la Carolina, che includevan la tortura, e las puniziuns barbaricas che quella preveseva tradeschan dentant la brutalitad medievala. Sia influenza è creschida en il 17. tsch., ed ella è daventada dominanta en il 18. tsch. tras l'urden da malefiz dal 1716 che cuntegneva in urden processual communabel per la dretgira da malfaschents esters ed in excerpt amplifitgà da la Carolina per ils cumins. Ses diever era dentant facultativ. La Carolina è per finir vegnida declerada impegnativa per la dretgira republicana da malfaschents esters, creada en ils onns 1760-61 e danovamain l'onn 1782. En connex cun la persecuziun ed ils process dad eretics e strias, exequids en il 17. e 18. tsch., han ins surpassà tut ils cunfins dal dretg uman, da l'onestadad e da la giustia. Dal rest eran process criminals savens memia custaivels per ils accusaders, ed ins laschava perquai p.ex. mitschar ils accusads paupers u spediva tals, per spargnar custs, senza audienzas penalas pli lungas sur ils cunfins.
L'influenza da l'Illuminissem sin il dretg grischun è stada minimala. Fin viaden il 19. tsch. vegnivan umens pendids en l'Engiadina Bassa, dunnas brischadas u najentadas (il 1804 ha la dretgira da Sur Muntfallun abolì questa metoda d'execuziun). Pir cun la Helvetica èn la tortura, la roda, il schaffot ed auters instruments antiquads svanì per far plazza a princips ed a praticas illuministicas modernas: p.ex. nagin delict senza lescha existenta, painas tenor grad da responsabilitad, publicitad dal process.
Il dretg da las Terras subditas appartegneva a la tradiziun dal dretg talian. Ils subdits dastgavan vegnir giuditgads en cas da delicts en l'intschess grischun. Ils «Statuti di Valtellina» valevan mo per quella vallada, ed ils indigens avevan gronda cumpart en la dretgira civila. Cas criminals vegnivan tractads davant il vicari che na dastgava betg sentenziar senza l'assistenza ed il consentiment da l'assessur indigen. Buorm e Clavenna avevan agens statuts ed eran suttamess als artitgels generals da la Republica che regulavan las formalitads dal process civil e d'arbitradi - savens cun in uffiziant grischun sco arbiter. A Clavenna vegniva la funcziun dal vicari exequida dal cussegl dals giurists indigen.


Il svilup suenter il 1803

La Mediaziun dal 1803 signifitga ina modesta cesura positiva dal dretg chantunal. Dapli ch'ina Dretgira chant. criminala per esters e vagants n'han ils cumins dentant betg concedì al Chantun. Ils trais derschaders han surpiglià il 1808 la carica mo sut la cundiziun che la paina da mort vegnia abolida. Ils cumins han defendì vinavant il federalissem extrem e la negligientscha giuridica tradiziunala che quel permetteva e nutriva. La revisiun dal dretg penal e da la procedura penala dal 1829, concepida da Gaudenz von Planta, tradescha l'influenza da teorias modernas tud. (Paul Anselm Feuerbach) ed era in meglierament essenzial dal dretg vertent. Quella revisiun è dentant vegnida declerada il 1838 (sfurzadamain) mo sco facultativa per ils cumins, ma impegnativa per la Dretgira chantunala. Il pass decisiv è succedì il 1851 cun la reorganisaziun da las dretgiras e la relaschada da l'emprim «Cudesch da dretg penal» dal chantun Grischun, concepì da Johann Baptista von Tscharner e da Vincenz von Planta a basa dal dretg penal dal 1829 ed acceptà dals cussegls e cumins cun 54:9 plis. Quest cudesch da dretg recepescha princips e praticas modernas e tradescha principalmain l'influenza da la Baviera (Ludwig Andreas Feuerbach) e da Baden, el è dentant original per quai che reguarda la mesira penala (sancziun). Il svilup dal dretg grischun succeda natiralmain dapi il 1854 (nova Const. chant.) en accord cun il dretg fed. svizzer. La Dretgira fed. procura, sco instanza d'appellaziun suprema, che quel vegnia applitgà. L'autoritad giuridica centrala en il Grischun è stada, suenter il 1850, Peter Conradin Planta.
La nova organisaziun da las dretgiras criminalas dal 1890 definescha cleramain las obligaziuns e cumpetenzas da la dretgira criminala cirq. e chant. per impedir che cas cumplitgads u custaivels vegnian simplamain transferids a la Dretgira chantunala.
Cun la reorganisaziun da las dretgiras dal 1851 e 1854 èn las dretgiras districtualas vegnidas instituidas sco decasteris civils. Il nov dretg civil (1861) e la revisiun da la procedura civila dal 1871, concepids da Peter Conradin Planta, ha surpiglià substanzialmain l'instrumentari dals meds legals dal 1854 ed amplifitgà quel. Nov è la procedura giudiziala a bucca ed en scrit, la pussaivladad d'appellar al plenum da la dretgira cunter decrets presidials ed il recurs da cassaziun a la Regenza. En pli èn vegnidas schlargiadas las cumpetenzas da la Regenza sco autoritad da recurs civils. La procedura civila, revedida il 1908, ha dentant cedì tut las cumpetenzas civilas als districts ed augmentà las cumpetenzas dal derschader singul. Il 1941 ha il nov cudesch da dretg penal fed. sfurzà il Grischun da crear in uffizi d'inquisiziun e la procura publica.
La reorganisaziun da las dretgiras dal 2000 è in cumpromiss tr. las structuras tradidas ed adattaziuns urgentas per augmentar e garantir la qualitad dals decasteris. Las dretgiras cirquitalas èn vegnidas dismessas, e l'entira giurisdicziun è vegnida cedida a las dretgiras districtualas. Il derschader da pasch cirq. è vegnì remplazzà tras il mastral. Plinavant han ins francà il dretg a l'assistenza d'in advocat e la substituziun tras quel. Tras votaziun dal 2009 èn tut las funcziuns giuridicas dad uffiziants da cumin vegnidas transferidas a la dretgira districtuala.



Funtaunas:
Wagner/Salis, Rechtsquellen; SSRQ GR: la Lex Romana Curiensis (E. Meyer-Marthaler), las funtaunas da dretg dals cumins da l'Engiadin'Ota e Bassa (P. Liver, A. Schorta), da la Val Müstair (P. Liver, A. Schorta) e da Pralung (E. Meyer-Marthaler); FDR.

Litteratura:
M. Valèr, Die Bestrafung von Staatsvergehen in der Republik der drei Bünde, 1904; P. Liver, Aus der bündnerischen Strafrechtsgeschichte, en: BM, 1941, 65-84, 97-115; Schwarz, Gerichtsorganisation; E. Meyer-Marthaler, Rätien im Frühen Mittelalter, en: ZSG, 27/ 1948, suppl. 7; Liver, Abhandlungen; P. Liver, Rechtsgeschichtliche Aufsätze, 1982; Metz, Graubünden; R. Raschein, P.A. Vital, Bündnerisches Gemeinderecht, 1991²; HbBG; Kantonale Volksabstimmung vom 12. März 2000 über die Gerichtsreform (commentari); Rathgeb, Verfassungsentwicklung; C. Rathgeb, Graubünden - ein rechtsgeschichtlicher Sonderfall?, en: BM, 2007, 297-311.

Adolf Collenberg

lemma precedents Dretg da votar da las dunnasDretgira auta lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: