Baselgia cristiancatolica

Basilea

La Rezia è vegnida cristianisada a partir dal sid, la vita monastica percunter deriva dal vest. Las claustras giugavan ina rolla da tempra plitost politic-culturala che missiunara. L'abazia da mungias da Cazas (ca. 700) è stada prob. la fundaziun claustrala la pli veglia entaifer l'uvestgieu da Cuira, suttamessa da bell'entschatta a l'uvestg da Cuira. Il medem vala era per la claustra da mungias a Mistail (Wapitinis), fundada ca. l'onn 800. Da numnar è era l'abazia da Schänis/SG, fundada probablamain tr. il 814 ed il 823 da Hunfrid al cunfin tr. la Rezia Sura e Sut. La fundaziun da las trais claustras da paders a Mustér, Faveras e Müstair è enconuschenta mo tras intginas paucas funtaunas, p.g.p. tardivas. Quella da la claustra da Mustér è vegnida iniziada presumablamain cun l'activitad da l'eremit francon Sigisbert, sustegnì da Placi (Placidus), prob. in Ret. Forsa aveva gia il preses Victor (ca. 720/730), en mintga cas però ses figl Tello, fatg a la claustra da Mustér ina donaziun extendida (765). Ils Zaccons/Victorids han prob. influenzà era la fundaziun da la claustra da Faveras (ca. 740), e paders da Faveras pudessan avair contribuì a la fundaziun da la claustra da Müstair (Tuberis). Decisiv è però stà l'uv. Constantius ubain Remedius. Carl il Grond cumpara pir en il 12. tsch. sco "fundatur" da la claustra. La baselgia claustrala odierna e restanzas da l'implant entir derivan dal temp da fundaziun.
Il pli tard dapi la Divisio han las trais claustras numnadas appartegnì directamain a l'Imperi francon: il 950 ha Otto il Grond renovà l'immunitad da Faveras; Mustér ha obtegnì il 960 dad Otto I il dretg d'eleger libramain l'avat ed il status d'ina claustra imperiala, e differentas donaziuns han alura rinforzà questa claustra sco guardia al Pass dal Lucmagn. A la claustra da Müstair però n'èsi betg reussì da mantegnair il status d'ina claustra imperiala: ella è stada e restada dapi il 881 in'atgna claustra episcopala. Pir en il decurs dal temp carolingic è prob. entrada la regla benedictina era en las claustras reticas. Las claustras han dà a la Currezia novs impuls religius, culturals, politics ed economics. Pensain p.ex. a las runcadas u als manuscrits pumpus dals scriptoris claustrals per la liturgia, la teologia e las contemplaziuns spiritualas sco era per fatgs giuridics ed administrativs. Menziun spez. merita il «Liber Viventium» da Faveras (suenter 800) sco product d'ina excellenta prestaziun artistica. Las numerusas picturas muralas da la baselgia claustrala da Müstair offran cun ca. 100 maletgs in'unitad unica da picturas carolingicas. A la fin dal  9. e 10. tsch. eran tut las claustras reticas suttamessas ad ina regressiun marcanta dal dumber da paders e da mungias. En il 12. tsch. ha l'Urden premonstratens inizià ina segunda unda da fundaziun da claustras: quellas da S. Gliezi /Cuira e da Curvalda. Ils urdens dals paders mendicants eran represchentads en Rezia mo tras ils dominicans a Cuira (a partir dal 1277).
Ils pli vegls patrocinis da las baselgias curreticas derivan dal sid (Ambrosius da Milaun, Carpophorus e Cassian dad Imola, Eusebius da Vercelli, Proculus da Verona), quels temporarmain pli tardivs per regla dal vest (Martin da Tours, Hilarius da Poitiers, Amandus da Maastricht-Tongern, Medardus da Soissons). Il dumber da sontgs da la diocesa è pitschen, e lur patrocinis èn limitads al lieu da lur activitad: Florin/Ramosch, Gaudentius/Casaccia, Placi/Mustér, Gliezi/Cuira, Fläsch e Wangs. Ordaifer las cuminanzas monasticas sa manifestava la vita religiusa o.t. en ils pelegrinadis tar quests sontgs populars ed en ils usits sepulcrals doc. tras l'archeologia. La diocesa da Cuira cumpigliava l'actual chantun Grischun, la Val d'Ursera, la regiun da Sargans, la part meridiunala dal Vorarlberg ed il Vnuost; il Puschlav suttasteva a l'uvestg da Com. Ella consistiva da decanats che correspundevan a las grondas valladas e ch'eran prob. plaivs grondas. Ma per bler betg tut las baselgias medievalas eran baselgias parochialas. Las associaziuns persunalas da las plaivs pli veglias èn sa transfurmadas successivamain en associaziuns territorialas, e la delimitaziun colliada cun quella ha manà anc avant l'onn 1000 a la furmaziun d'in sistem da plaivs pitschnas (baselgias filialas). Il sistem da las baselgias privatas è sa sviluppà en Rezia pir suenter la Divisio: religiosi homines han fundà claustras finanziadas cun lur facultad privata. In exempel è la claustra da Schänis sco abazia privata da Hunfrid e da ses ertavels (fin il 1045).
                                                                     
Adolf Collenberg
 

Era en il temp medieval tardiv han giugà las claustras ina rolla impurtanta per l'organisaziun ecclesiastica a l'intern da la Rezia. La claustra da Mustér ha erigì da la vart nord dal Lucmagn plirs ospizis. En la Val dal Rain Anteriur èn vegnidas incorporadas il 1491 nov pravendas a l'abazia. En stretga colliaziun cun Mustér stevan en il 13. e 14. tsch. ina cuminanza da beghinas e begards en vischinanza da la chaplutta da S. Benedetg/Sumvitg. Suenter il declin da la claustra da paders a Müstair en il temp autmedieval ha existì qua a partir da la mesadad dal 12. tsch. in convent da benedictinas che furmava en il temp medieval tardiv in center da la mistica eucaristica (veneraziun dal Sontgissim Sang). Las preposituras premostratensas da S. Gliezi/Cuira e da Curvalda èn daventadas abazias enturn la mesadad dal 15. tschientaner. A tuttas duas ha appartegnì fin viaden il 14. tsch. in convent da mungias, a quella da Curvalda ultra da quai, sco claustra filiala, la prepositura da S. Giachen/Claustra. La suletta fundaziun claustrala dal temp medieval tardiv en Rezia è stada quella da S. Nicolai a Cuira. La claustra da dominicans è vegnida fundada tr. il 1280 ed il 1299 sin iniziativa da l'uvestg ed ha giugà ina rolla impurtanta en il svilup da la colonia da Cuira: qua èn sa constituidas las confraternitads laicas e qua han celebrà represchentants da la noblezza bassa e mastergnants lur messas da morts.
La fundaziun da novas baselgias era l'emprim o.t. chaussa dals signurs feudals che possedevan solitamain era il dretg da patrunadi. Lur plazza ha surpiglià en il 15. tsch. la raspada organisada en associaziuns territorialas: vischinanzas han fundà en il 15. tsch. ina tschientina da chapluttas e pravendas. Talas fundaziuns han manà a la constituziun da novas plaivs. Las vischinanzas aspiravan en ina emprima fasa ad in'atgna pastoraziun locala, pli tard era a dretgs patrunals. Dapli d'in quart dals plevons en uffizi cumplain vegniva custodì enturn il 1500 da fundaziuns communalas. En dapli d'in tschintgavel dals cas participavan ils parochians organisads en vischinanzas a la tscherna dals plevons ed en dapli d'in terz dals cas controllavan els l'administraziun dal bain da la pravenda. Daspera existivan - sco corporaziuns spiritualas - il convent d'augustinas a Cazas, il convent collegiat a S. Vittore/Mesauc sco era ils ospizis a Chapella/S-chanf (fundà da la pravenda da Zuoz) e da S. Romerio/Remigio a Brüsch (custodì d'in convent dad augustins). Quests dus ospizis èn vegnids bandunads a l'entschatta dal 15. tschientaner.                                                                                                     
Florian Hitz

Il moviment da las plaivs, che aspirava a la dissoluziun dals dretgs suverans da l'uvestg da Cuira, han culminà en ils Artitgels da Glion dal 1526. Quels eran anc strusch liads dogmaticamain ed avevan en mira ina baselgia parochiala preconfessiunala cun princips che valevan era en pravendas pli tard cat. (almain fin a l'entsch. dal 17. tsch.); tuttina han els difficultà la persecuziun dal moviment evang. tras las autoritads ecclesiasticas, facilitond qua tras sia derasaziun. Div. pretensiuns dals Artitgels da Glion èn vegnidas messas en vigur contractualmain il 1541 en la capitulaziun d'elecziun cun l'uv. Lucius Iter (ils uschen. Sis Artitgels). Tr. il 1520 ed il 1550 èn s'accumuladas las refusas da pajar tributs, ed ils dretgs feudals episcopals èn vegnids cumprads ora per pitschens imports. Dal 1558-61 e durant il guvern da Beatus a Porta è  l'uvestgieu stà pliras giadas curt avant la dissoluziun. A medem temp èn era sa diminuidas fermamain las funcziuns uffizialas da la diocesa: aspiraziuns a refurmas, manifestas en la segunda mesadad dal 15. tsch., han chalà suenter il 1527, il chapitel catedral è sa schlià p.g.p. suenter il 1529, ed a partir dals davos onns 1530 mancavan il vicari general e l'uvestg auxiliar.
Il center dal moviment reformatoric era Cuira, nua che la nova cretta è s'affirmada il 1523-27 sut il plevon da la citad Johannes Comander. Cun quai che nagina sentenzia n'era suandada a la Disputaziun da religiun a Glion (1526), en la quala Comander era sa defendì cunter l'accusaziun d'eresia purtada dal vicari general episcopal en la Dieta fed., ha la nova cretta pudì sa derasar senza impediments. Tranter l'emprima pregia evang., tegnida d'in refurmatur ambulant, e la decisiun formala da la plaiv resp. tr. la tscherna d'in reverenda ref. e l'allontanament da l'equipament da la baselgia (altars, statuas, iconografia, e.a.), pudevan però passar decennis. Entant che la plipart da las plaivs da la LDD e parts da la LG (Foppa, Tusaun, Mantogna, Schons, Avras) èn aderidas gia vers la fin dals onns 1520/30 a la Refurmaziun, han l'Engiadina e las vals vischinantas adoptà la nova cretta p.g.p. tranter il 1550 ed il 1575. Singulas plaivs da la LCD, situadas al nord dals pass alpins, han perfin fatg il pass pir vers la fin dal 16. e l'entsch. dal 17. tschientaner. Correspundentamain ditg ha era durà l'organisaziun d'ina baselgia refurmada. Il motor da quest process èn stads la creaziun ed il mantegniment d'ina unitad dogmatica. In'impurtanza decisiva è d'attribuir al conflict ecclesiastic dals onns 1545-71, prorut a Clavenna en il ravugl da fugitivs confessiunals tr. ils represchentants da l'ortodoxia bullingeriana (Heinrich Bullinger) e las ductrinas baptisticas resp. antitrinitaras. Ils cumenzaments da la Sinoda retica dateschan dal 1537, pir la Confessiun retica («Confessio Raetica», 1553) cuntegna dentant in urden sinodal. En ils onns 1570 è succedida ina consolidaziun instituziunala cun la redacziun reglada d'in protocol, l'installaziun da la direcziun ecclesiastica, la regulaziun da las relaziuns cun las autoritads professiunalas e l'iniziaziun d'ina disciplina ecclesiastica en il senn calvinistic. Quai è succedì a moda parallela cun l'imposiziun da l'ortodoxia prot. ed era collià stretgamain cun l'activitad da Durich Chiampell. L'instituziun d'ina baselgia ref. per l'entir territori retic-grischun è vegnida concludida pir cun il mandat da morala (veritabel urden ecclesiastic) relaschà da la Dieta federala il 1628 e cun las leschas sinodalas dal 1645, en vigur cun pitschnas agiuntas fin il 1808. En las plaivs han ils presbiterians imponì la disciplina ecclesiastica, colloquis regiunals da plevons survegliavan ultra da quai la gestiun da l'uffizi e la ductrina dals plevons.
L'impuls principal per la Refurma cat. è vegnì dals nunzis papals a Lucerna che visitavan periodicamain l'uvestgieu a partir dal 1578. Els han dirigì per regla fin viaden il 18. tsch. era la tscherna da l'uvestg. Las directivas dals nunzis, suandadas a partir dal 1580, avevan la finamira da refurmar il chapitel catedral ed il clerus pastoral rural. Il 1599 è vegnì decretà in urden fundamental per l'administraziun ecclesiastica e seculara dal chapitel catedral. Durant ils Scumbigls grischuns ha il nunzi sfurzà las Trais Lias, sut la protecziun da l'occupaziun austr., da consentir a la restituziun dals dretgs en possess dal chapitel catedral da Cuira avant il 1526 (ils 16 Artitgels da Scappi dal 1623). La restituziun dals dretgs seculars da l'uvestgieu è bain sa mussada p.g.p. sco nunpussaivla, sin il champ da la refurma ecclesiastica ha quella però contribuì ad ina revitalisaziun da l'activitad ecclesiastica da l'uvestgieu, p.ex. en la dretgira spirituala, en las visitaziuns en colliaziun cun viadis da craisma u en las tschernas da plevons. Per finir han ils nunzis cuntanschì ch'ils Sis Artitgels dal 1541 na stuevan betg pli vegnir saramentads tar la tscherna da l'uvestg a partir dal 1627 e che l'indigenat prescrit dals Artitgels da Glion dal 1526 è vegnì schlià il 1661. Dapi la fin dal 16. tsch. stevan a disposiziun era a l'intern da l'uvestgieu umens da la baselgia instruids en il senn tridentin. Sco uvestg refurmatoric ha Johann Flugi relaschà directivas per il clerus diocesan (1605) ch'han introducì las decisiuns dal Concil da Trent (1545-63) en il dretg ecclesiastic diocesan. Il purtader central da la refurma tridentina en il Grischun era l'Urden dals chaputschins, engaschads sut protecziun da l'occupaziun austr. il 1621 o.t. per recatolisar il Partenz e l'Engiadina Bassa. Suenter l'invasiun franz. il nov. 1624 è il cult ref. sa restabilì plaunsieu. In'impurtanza pli gronda ha cuntanschì l'urden en la pastoraziun en territoris catolics. Enturn il 1650 vegniva provedì radund in terz da las plaivs cat. da chaputschins da la Missiun retica. En vista a la stgarsa dotaziun materiala da las plaivs garantivan ils paders chaputschins, sustegnids o.t. da l'exteriur, ina pastoraziun sufficienta a custs reducids. En la derasaziun da furmas baroccas da pietad, architectura ed art en il Grischun han els giugà ina rolla decisiva.
 

La confessiunalisaziun da las duas baselgias, accumplida tr. il 1570 ed il 1640, ha finalmain cumpiglià la populaziun rurala da l'entir territori retic-grischun ed influenzà era ils conflicts tr. las facziuns politicas dal Grischun. En ils onns 1610, en maniera accentuada en ils onns 1640/50 ed en singuls cas fin viaden ils onns 1740 èn quels conflicts proruts en cuminanzas confessiunalas maschadadas o.t. per il possess ecclesiastic e per il diever cultic (communabel u separà) da la baselgia, p.ex. a Zezras e Sagogn. Els han incità la Dieta da fundar in Corpus cat. ed ina Sessiun evang. (Corpus evang.) che sa radunavan en dumondas da tempra politic-ecclesiastica en sessiuns separadas. Mecanissems instituziunalisads per schliar conflicts n'èn dentant betg sa furmads en il futur.
Suenter il chal dals conflicts en il 18. tsch. tempriv èn omaduas cuminanzas confessiunalas idas lur atgnas vias. Dals servetschs militars en l'Ollanda e dals studis absolvids savens a Halle è sa derasà il Pietissem tr. ils refurmads suenter il 1710. In dals pietists principals da quel temp era Daniel Willi. A partir dal 1745 èn las Trais Lias vegnidas visitadas las Trais Lias repetidamain d'emissaris herrnhuterans, p.ex. da David Cranz, ch'han pudì gudagnar in dumber remartgabel d'aderents che dominavan per tschert temps perfin la Sinoda retica. Suenter il 1780 è sa fatg valair l'Illuminissem preponderantamain refurmà.

Ulrich Pfister
 

Ina caracteristica dal svilup da las baselgias en il Grischun è la posiziun ferma da las plaivs refurmadas. La davosa constituziun da la baselgia chantunala evang.-ref. è vegnida acceptada il 1978, la pli nova revisiun da la baselgia chantunal cat. datescha dal 1993. Ils interess politic-religius da las duas baselgias chant. grischunas èn vegnids represchentads en il 19. e 20. tsch. da la Sessiun evang. resp. dal Corpus cat. ch'han obtegnì en il 19. tsch., sco parlaments ecclesiastics, era in mandat politic da represchentaziun d'interess e da survegliaziun seculara. Ils dus cussegls èn daventads qua tras era organs da l'autonomia ecclesiastica en il stadi democratic. Quest svilup ha provocà dapi l'entsch. dal 19. tsch. numerusas dispitas tr. la baselgia cat. ed il Stadi. En las constituziuns dal 1814/20 e 1854 prescriveva l'uschen. clausula da paritad ch'ils uffizis chant. stoppian vegnir occupads tenor paritad per dus terzs da refurmads e per in terz da catolics. Tar la tscherna dals cussegliers dals chantuns e da la cumissiun d'educaziun è vegnida applitgada la protecziun da las minoritads confessiunalas. Suenter la revisiun da la Const. fed. dal 1874, ch'ha imponì al Stadi ina neutralitad confessiunala rigurusa tras la garanzia da la libertad da cardientscha, n'era pli nagin spazi per organs chant. occupads tenor confessiun. La clausula da paritad ha stuì vegnir dismessa. En consequenza d'aspects nunclers èn las cumpetenzas concretas d'ina surveglianza tras las autoritads statalas restadas anc ditg contestadas. Quai valeva era per ils dretgs da cogestiun tar tschernas d'uvestgs. En il 19. tsch. sa drizzava la resistenza cat. o.t. cunter l'absorpziun da la scola tras il Stadi e la neutralitad resp. l'indifferenza confessiunala intendida da quel. Enturn il 1900 è prorutta ina guerra per cudeschs da scola (tr.a. il «Sigisbert» versus il «Robinson»), ed en ils onns 1940 è naschida ina cuntraversa concernent la relaziun tr. la Baselgia ed il Stadi ch'ha culminà en in cumbat cultural retardà. Il conflict è sa splegà sin il champ da la politica da partidas o.t. tr. la Partida populara cristiansoc. e la Partida democratica. La relaziun è sa schluccada enturn il 1950. Il Segund Concil vatican (1962-65) ha alura puspè chaschunà, tras la cooperaziun successiva dals laics e da las dunnas, midadas internas da la Baselgia e discussiuns ch'han provocà - surtut suenter la nominaziun da Wolfgang Haas sco uvestg da Cuira tras il papa (1990) - in conflict virulent en la diocesa, en il qual era il Stadi è vegnì involvì, tr.a. pertutgant la renconuschientscha da la Scola auta da teologia a Cuira.
La relaziun tr. la baselgia ref. ed il Stadi è restada nunperturbada. En la baselgia ref. dominavan l'emprim las dispitas tradiziunalas areguard la sanctificaziun da la dumengia e la furma dal servetsch divin. La basa ha exprimì pli e pli la voluntad da surpigliar sezza la responsabladad per la furma ecclesiastica. En ils onns 1930/40 è la baselgia ref. sa participada cun proclamaziuns e posiziuns a cuntraversas confessiunalas. A medem temp ha ella era manà discussiuns internas e tematisà l'admissiun da dunnas a l'uffizi pastoral (votaziuns dapi il 1927), al qual ellas èn dentant vegnidas admessas legalmain pir il 1965. Dapi ils onns 1970 mainan omaduas baselgias chant. era discussiuns cun las baselgias independentas che pon registrar adina dapli commembers. Quai ha promovì suenter il Segund Concil vatican per in tschert temp stentas ecumenicas ch'han schendrà p.ex. il 1974 la cumissiun interconfessiunala per il dialog.

Georg Jäger

Baselgia cristiancatolica

Basilea