Litteratura naziunala rumantscha

Liun, Lina

La producziun litterara stampada en la segunda mesadad dal 16. tsch. è liada surtut a la Refurmaziun ed a las refurmas ecclesiasticas. Il basegn d'intermediar il pled da Dieu en la lingua populara e da declerar al pievel ils dogmas religius ha fatg nascher translaziuns da biblas, catechissems e chanzuns spiritualas en div. variantas regiunalas dal rum., da las qualas èn sa sviluppads ils tschintg idioms utilisads anc oz, numnadamain il puter, vallader, sutsilvan, sursilvan e pli tard er il surmiran. Jachiam Bifrun ha translatà il 1560 il Nov Testament en puter e Durich Chiampell ha publitgà il 1562 psalms e chanzuns religiusas en vallader. Ils Scumbigls grischuns (1607/18-39), la Guerra da trent'onns (1618-48) e las disputaziuns confessiunalas han alimentà ils conflicts religius e promovì la derasaziun da scrittiras confessiunalas. Da vart ref. èn cumparidas la Bibla da Scuol (1679) en lad. e quella da Cuira (1717-19) en surs., da vart cat. ha Balzer Alig edì il 1672 la Passiun, las Epistlas ed ils Evangelis en sursilvan. Tr. il 1650 ed il 1750 èn vegnidas stampadas numerusas collecziuns da chanzuns ed ovras religiusas edifitgantas, scrittas tr.a. dal pader Zacharias da Salò, Johann Jüst Andeer e Conradin Riola bab e figl. Dal medem temp dateschan las represchentaziuns da la Passiun da Suagnign, Sumvitg e Lumbrein sco era  gieus da carnaval (Gieus sacrals). Parallel a questa producziun religiusa èn vegnids translatads dal latin e surtut dal tudestg statuts giudizials e tschentaments com. ch'han creà ina terminologia giuridica anc fermamain caracterisada da germanissems.

A partir dal 1750 èn sa derasadas las ideas da l'Illuminissem er en l'intschess rumantsch. Il plevon Mattli Conrad ha intimà il 1784 ils patriots en sias «Novas canzuns spiritualas [...]» d'amar la patria cun fiduzia cristiana e da promover il bain general. Il pader Placidus a Spescha ha pretendì ina lingua da scrittira cuminaivla per la "naziun" rumantscha. Il poet politic Gieri Antoni Vieli steva tr. las partidas, el è dentant vegnì deportà il 1799, ens. cun Mattli Conrad e Placi a Spescha, dals Austriacs sco partisan "franzos". Sco aderent da la Veglia Republica da las Trais Lias èn sa profilads surtut dus landrehters, ils poets politics e translaturs da dramas Gion Teodor de Castelberg e Pieder Antoni de Latour.


La Renaschientscha retorumantscha

La scola e la pressa han offert en il 19. tsch. dus novs spazis d'expressiun a la litteratura rumantscha. En las scolas, suttamessas tr. il 1840 ed il 1850 a la surveglianza statala, ha il chantun Grischun fatg diever l'emprim da meds d'instrucziun translatads dal tudestg, ch'ins ha remplazzà a la fin dal 19. tsch., en Surselva, successivamain cun ovras originalas rum. redigidas da Gion Antoni Bühler e Giacun Hasper Muoth. En il medem temp ha il viv interess da disponer da litteratura originala dà impuls a la creaziun litterara per propi. La litteratura rum. da la segunda mesadad dal 19. tsch. era l'emprim surtut ina litteratura d'emigrants (Randulins), realisada dad auturs sco Conradin Flugi d'Aspermont, Gian Fadri Caderas e Simeon Caratsch per la lirica sco era Giovannes Mathis e Johannes Barandun per la prosa. Era pli tard èn numerus auturs, per part betg main impurtants, naschids u han vivì almain per tscherts temps a l'exteriur, sco Clementina Gilli, Pader Alexander Lozza e Peider Lansel; l'emigraziun e la nostalgia da la patria eran perquai temas frequents, p.ex. en las novellas da Gion Antoni Bühler u pli tard en las poesias da Peider Lansel.

Cun la furmaziun da las partidas èn naschidas en il 19. ed a l'entsch. dal 20. tsch. numerusas gasettas e revistas, da las qualas intginas èn stadas da curta durada (14 en l'intschess ladin tr. il 1843 ed il 1938, 20 en las valladas dal Rain tr. il 1836 ed il 1951; Pressa). Ils pamflets liads a las debattas tr. las partidas politicas, publitgads en quellas tr.a. dals poets surs. Geli Caduff e Gion Antoni Huonder, vulevan svegliar in sentiment d'identitad naziunal. L'Engiadinais Peider Lansel è s'engaschà il 1913 cun ses appel fervent "Ni Talians, ni Tudais-chs, Rumantschs vulains restar!" per ina independenza rum. ed è s'opponì a las revendicaziuns irredentisticas da l'Italia (Irredentissem). Gia avant aveva il progress da la Germanisaziun a donn e cust dal rum. manà ad in moviment per la "defensiun da la lingua materna", inspirà da l'entusiassem romantic per las tradiziuns popularas. Intgins magisters da la Scola chant. da Cuira, oravant tut Gion Antoni Bühler, han fundà il 1885 la Societad Retorumantscha che publitgava en sias «Annalas», edidas dapi il 1886, litteratura nova ed artitgels davart la cultura rumantscha. Caspar Decurtins ha rimnà en sia «Crestomazia retorumantscha» paraulas, ditgas, chanzuns popularas e cumedias. Bühler ha creà ina lingua da scrittira rum. unifitgada numnada "romontsch fusionau" ed ha appellà, senza success, en sia revista «Il Novellist» (1867-68) da scriver raquints en sia nova lingua surregiunala. In success pli grond han gì las uniuns per la tgira dals idioms regiunals (Romania, Uniun dals Grischs, Renania, Uniun rumantscha da Surmeir e Lia Rumantscha, fundada il 1919 sco organisaziun da tetg da tut las uniuns linguisticas e culturalas rum.) ch'han cumenzà a publitgar texts litterars.

La producziun litterara ha augmentà en tala maniera enturn il 1900 ch'ins discurriva d'ina "Renaschientscha retorumantscha". Tr. ils poets èn sa distinguids fin a la Segunda Guerra mundiala ils Sursilvans Gion Cadieli, Gian Fontana e Sep Mudest Nay, il Surmiran Pader Alexander Lozza ed ils Ladins Gudench Barblan, Peider Lansel, Clementina Gilli e Chasper Po. Menziun spez. en il drama, en l'epica ed en la ballada meritan ils Sursilvans Giacun Hasper Muoth, Flurin Camathias, pader Maurus Carnot e Carli Fry sco er ils Sutsilvans ed ils Surmirans Tani Dolf, Giatgen Mitgel Uffer e Gion Not Spegnas ed ils Ladins Domenic Gaudenz, Men Rauch ed Artur Caflisch. Ultra da quests auturs da prosa e da quels menziunads sura han publitgà dapi la fin dal 19. tsch. er ils Ladins Cristoffel Bardola, Ursina Clavuot Geer, Maria Ritz, Schimun Vonmoos, Balser Puorger e Gian Gianet Cloetta, ils Sutsilvans Tumasch Dolf ed ils Sursilvans Giachen Michel Nay e Guglielm Gadola. La litteratura rum. è s'orientada fin viaden il 20. tsch. a las tradiziuns litteraras popularas ed a las valurs purilas sco er a la defensiun da la lingua materna. Ils idioms regiunals èn restads isolads, en il cas da la Surselva cat. e da l'Engiadina ref. era per motivs confessiunals.


L'avertura a partir dal 1950

Suenter la Segunda Guerra mundiala èn las cundiziuns da la vita litterara sa midadas er en il mund rumantsch. Grazia a novas pussaivladads editorialas pudevan ils auturs publitgar ussa lur ovras er en cudeschs e betg pli, sco fin qua, mo en chalenders e revistas. Il radio e la televisiun rum. e l'Uniun da scripturas e scripturs rumantschs, che edescha dapi il 1978 la revista «Litteratura» (successura da las «Novas litteraras», 1948-77), promovan ina chapientscha vicendaivla surregiunala. En il rom da las stentas da la Confed. en favur d'in barat cultural tr. las singulas cuminanzas linguisticas svizras han ins era cumenzà a translatar ovras rum. en las autras linguas naziunalas. La litteratura rum. ha alura entschet ad experimentar cun novas furmas e novs temas ed è s'averta als gronds currents culturals internaziunals.

Novas furmas litteraras èn stadas las novellas psicologicas, per exempel quellas da Flurin Darms (en surs.), Selina Chönz, Anna-Pitschna Grob-Ganzoni e Jon Semadeni (en lad.) e dad Alexander Lozza (en surm.), u las istorgias curtas ed ils romans da Cla Biert, Reto Caratsch ed Oscar Peer (en lad.) e da Gion Deplazes, Flurin Darms, Ursicin Gion Geli Derungs, Toni Halter e Ludivic Hendry (en surs.). Suenter il 1970 èn cumparids ils texts da prosa da Clo Duri Bezzola, Göri Klainguti, Jon Nuotclà, Rut Plouda e Dumenic Andry (en lad.), Silvio Camenisch e Flurin Spescha (en surs. e rum. grischun) sco era Leo Tuor ed Arno Camenisch (en surs.); intgins da quest auturs han gì success er en il rest da la Svizra cun versiuns da lur ovras en las autras linguas naziunalas. Dapli che 90% dals radund 50 romans en lingua rum. derivan dal temp suenter il 1950. Fablas, ditgas e paraulas vegnivan ussa utilisadas per in sguard critic sin il preschent. Ils Sursilvans Leonard Caduff, Toni Halter, Ludivic Hendry e Theo Candinas ed il Ladin Andri Peer han experimentà novas furmas, usitadas en la litteratura mundiala, sco la cronica litterara ed il diari litterar.

Il drama patriotic, ina furma antruras derasada (Giusep Durschei, Men Rauch, Curo Mani), ha pers impurtanza en il tranterguerra. A sia plazza è sa fatg valair il teater engaschà sin il plaun sociopolitic che tematisava problems regiunals, cun las ovras da Jacques Guidon, Tista Murk, Jon Nuotclà e Jon Semadeni (en lad.) e da Theo Candinas (en surs.). Bunas translaziuns da dramas moderns, per exempel da Max Frisch e Friedrich Dürrenmatt, han amplifitgà il spectrum da la litteratura rumantscha. En la fasa da piunier dals radios svizzers èn era naschids gieus auditivs e films d'auturs sco novs geners en lingua rumantscha. Gion Antoni Derungs ha avert la litteratura rum. er a l'opera rum., utilisond librets dal Sursilvan Lothar Deplazes e dal Surmiran Giovanni Netzer.

En la lirica han furmas, motivs e temas tradiziunals (glorificaziun da la natira e da la patria, encreschadetgna) pers medemamain lur impurtanza. La producziun pli recenta renunzia savens a rimas e strofas regularas; ella s'orientescha als currents moderns europeics e preferescha furmas pli subjectivas sco l'introspecziun u la protesta politica. Menziun speziala tr. ils poets naschids avant il 1939 meritan ils Surmirans Alexander Lozza, Antonia Sonder, Gion Peder Thöni e Peder Cadotsch, ils Sursilvans Flurin Darms, Gion Deplazes, Hendri Spescha e Teresa Rüters-Seeli sco era ils Ladins Luisa Famos, Chatrina Bott-Filli, Andri Peer ed Armon Planta. Tr. ils exponents da la generaziun suandanta han chattà surtut la lirica da Felix Giger, Arnold Spescha (en surs.) sco era Tina Nolfi, Rut Plouda e Leta Semadeni (en lad.) in'attenziun pli gronda.

Fin l'entsch. dal 21. tsch. han mo paucs auturs, ultra da Flurin Spescha («Fieu e flomma», 1993) e Linard Bardill («Fortunat Kauer», 1998), fatg diever dal rum. grischun, elavurà da Heinrich Schmid a l'entsch. dal onns 1980, sco lingua litterara. La lingua da standard vegn percunter duvrada stediamain en translaziuns da texts spezialisads e da litteratura da diever. Per ils auturs (o.t.) da la generaziun giuvna, che publitgeschan per part er en lingua tud., n'è il rum. betg pli in sectur protegì, mabain ina da las furmas d'expressiun pussaivlas en in mund en transfurmaziun rapida. 

Litteratura naziunala rumantscha

Liun, Lina