e-LIR / Lexicon
Assistenza e-LIR
Contact
Publicaziun
Sponsurs
|
Lexicon Istoric Retic (LIR)
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Planta, Gaudenz von (Samedan)
≈ 30-11-1757 a Samedan, † 8-11-1834 a Samedan, ref., da Samedan. Figl da Bartholome, landamma civil, e dad Ursina n. von P.-Samedan. ∞ 1785 Anna Chatrina n. von Perini, da S-chanf. Seminari a Lantsch Sut a partir dal 1769 (commiliton da Frédéric-César de La Harpe e da Hans von Reinhard), studi da giurisprudenza a Vienna a partir dal 1774. Suenter ses return en l'Engiadina ha lavurà P. sco advocat ed ha occupà emprims uffizis: comm. da la giunta da la dretgira auta il 1779, landamma civil il 1784 e landamma il 1786. Il 1789 è el sa rendì per dus onns sco vicari en Vuclina. Dad accusaziuns causa ina sentenzia persumtivamain malgista ha el profità il 1791 per crititgar la situaziun en l'administraziun e giustia. Qua tras ha el confermà intginas da las 15 protestas vuclinaisas inoltradas il 1787. L'impediment principal per refurmas en il Grischun e per in accumodament paschaivel cun las Terras subditas è stà per el la maioritad da las fam. Salis fermamain diramadas. Sia avischinaziun a la partida dals Patriots, timunada da Johann Baptista von Tscharner, è vegnida determinada tant da sias persvasiuns illuministicas e revoluziunaras sco da l'odi envers ils Salis pussants. Cuntrari a Tscharner, che è s'engaschà per il princip legalistic, ha P. sustegnì la midada revoluziunara. El ha era fatg part da la dretgira nunpartischanta dal 1794 ch'ha sentenzià o.t. comm. da la partida dals Aristocrats enturn ils Salis. Il 1797, cura che la Vuclina ha declerà l'adesiun a la Republica cisalpina, ha el participà a la delegaziun grischuna ch'ha dumandà Napoleun - cun success - d'intermediar en chaussa. La proposta da Napoleun da recepir las Terras subditas sco quarta Lia è vegnida refusada dal Grischun (medemamain las autras propostas). Entant ch'intgins Patriots han prendì en consideraziun in barat da la Vuclina cun il Vorarlberg, ha P. cuntinuà da s'engaschar per la recepziun dals subdits sco confederads cun ils medems dretgs. Sco Engiadinais temeva el la nova situaziun da cunfin da sia val vers sid (senza las Terras subditas), sco Rumantsch la predominanza anc pli gronda dal tudestg (cun il Vorarlberg). Ultra da quai aveva el quità per ses possess funsil en Vuclina. El era plitost sceptic envers la tendenza dals Patriots da suandar la Frantscha ed envers l'inclinaziun dal Grischun d'aderir a la Svizra. Suenter l'occupaziun dal Grischun tras l'armada franz. il mars 1799, è P. daventà prefect distr. en l'Engiadin'Ota, pauc pli tard comm. da la Regenza provisorica (franzosa). Suenter la reoccupaziun dal Grischun tras ils Austriacs il matg dal medem onn, è P. fugì dal Grischun ed è daventà, sin intimaziun da La Harpe, prefect dal chantun da Berna. A partir dal fan. 1800 ha el occupà per in mez onn l'uffizi dal pres. dal Cussegl da prefectura provisoric dal Grischun ed ha restructurà il chantun Rezia tenor il model centralistic da la Republica helvetica. A partir da l'avust 1802 ha P. presidià la Chombra administrativa dal chantun Rezia e l'atun ha el superà, grazia a l'intervenziun da las truppas franz., in'emprova da putsch. La Mediaziun dal 1803 pareva, tenor P., da dar puspè memia blera influenza a las forzas veglias (restaurativas). Perquai è el sa retratg en l'Engiadina. Dal 1812-32 è el stà cun paucas interrupziuns comm. dal Cussegl grond, en ils onns 1815, 1819, 1823, 1827 e 1830 comm. da la Regenza. Mess a la Dieta confed. 1813, 1816, 1821, 1823-24. El ha collavurà a la Const. chant. dal 1814, è s'engaschà per la construcziun da las vias dal Güglia e dal Malögia ed ha elavurà il 1825 in sboz per in cudesch penal.
P. è stà durant in mez tschientaner in dals impurtants umens da stadi tant en la Republica sco era en il chantun Rezia ed en il chantun Grischun. Sco aderent absolut da la Revoluziun franz. è el stà in dals pli radicals tr. ils Patriots. El è stà l'emprim a render attent als connexs tr. il nepotissem ed il domini arbitrar en las Trais Lias ed en las Terras subditas. Sco Engiadinais ha P. preferì ditg la Vuclina (vischina) a la Svizra. Sia forza da cuntanscher finamiras per part senza prender resguard e sia cumparsa e parita han procurà a P., per lung temp l'um il pli popular dal Grischun, il surnum "l'urs".
Ovras:
Der Bündner ohne Furcht, voll Bidersinn und Wahrheit und doch ein Adelsmann, so wie alle seyn sollten, 1790.
Litteratura:
Geneal. Planta, tav. 25/42; B. Delnon, Gaudenz von P., 1916; Bedeutende Bündner 1, 388-408.
Jürg Simonett
© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.
| |
|
Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail:
|
|
Planta, Friedrich [Ziska] von (Samedan)