e-LIR / Lexicon
Assistenza e-LIR
Contact
Publicaziun
Sponsurs
|
Lexicon Istoric Retic (LIR)
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Planta, von
Schlatta da noblezza bassa dal chapitel catedral da Cuira e fam. aristocratica da la Republica da las Trais Lias cun residenza originara a Zuoz (Tuor P.). Ils P. èn attestads per l'emprima giada il 1244 cun Andreas a Zuoz. Els eran prob. migiurs da l'uvestgieu da Cuira a Zuoz, lur stan sco ministerials era dentant nuncler. Tr. il 1250 ed il 1300 èn ils P. daventads la fam. dominanta en l'Engiadin'Ota. L'uffizi dal landamma da l'Engiadin'Ota (giurisdicziun bassa), ch'els han occupà dal 1288 fin a l'entsch. dal 16. tsch., furmava la basa da lur pussanza. Ils P. disponivan da possess funsil en l'Engiadin'Ota ed en la Bergiaglia, en il 14. tsch. era en l'Engiadina Bassa (Zernez) ed en il Puschlav. A partir dal 1317 èn els stads plinavant vasals dals conts dal Tirol per dretgs da minieras en l'Engiadina Bassa. A partir da la fin dal 14. tsch. han els acquistà tut ils dretgs da minieras en l'Engiadina Bassa, en l'Engiadin'Ota, en la Val Müstair e prob. era en il Puschlav. Il 1389 han els occupà els l'emprim uffizi ordaifer l'Engiadin'Ota, il 1407 èn els stads, cun Rudolf, per l'emprima giada members dal chapitel catedral da Cuira. En il 14. tsch. cumparan plirs P. sco chavaliers. A partir dal 14. tsch. pon ins cumprovar connubis cun fam. da noblezza bassa da l'uvestgieu da Cuira, en pli cun la noblezza bassa dal Tirol dal Sid e cun la classa dirigenta da la Vuclina. Il 1367 han ils P. participà cun Thomas (attestà il 1356/1386) a l'emprim contract da domini tr. ils stans ed ils suverans da l'uvestgieu da Cuira. A partir dal 14. tsch. han els occupà era uffizis en l'Engiadina Bassa, en il Vnuost, en la Val d'Alvra, en la Bergiaglia, en la Tumleastga ed a Cuira. En il 15. tsch. han els appartegnì a las fam. dominantas da noblezza bassa da l'uvestgieu da Cuira. Lur basa economica furmavan las minieras. La fam. è sa diramada en pliras lingias: P.-Zuoz, P.-Zernez (pli tard P.-Wildenberg), P.-Samedan, P.-Susch, P.-Cuira e P.-Fürstenau. Ultra da quai è sortida ina lingia en Frantscha (Valence) che fascheva part da la noblezza franzosa. Suenter il 1450 han ils P. tgirà stretgas relaziuns cun la claustra da mungias a Müstair, per la quala els han mess pliras abadessas fin en il 18. tschientaner. Suenter il 1400 è sa furmada en connex cun la communalisaziun en l'Engiadin'Ota ina nova elita concurrenta (Travers, Juvalta, Raschèr), quai ch'ha manà il 1462 a la Brev dals tschintg sigils (nov urden da l'Engiadin'Ota).
Suenter l'aboliziun da la suveranitad territoriala da l'uvestg en la Republica da las Trais Lias tras ils Artitgels da Glion dal 1524 e 1526 èn ils P. daventads la fam. la pli influenta sper ils Salis. Il 1558 ha Johann acquistà il signuradi da Razén. Ils P. han occupà uffizis en il chapitel catedral ed han mess cun Thomas (* 1520) in uvestg da Cuira. Fin l'entsch. dal 17. tsch. ha alura la lingia originara da Zuoz pers temporarmain sia influenza, a partir da l'emprima mesadad dal 17. tsch. è ella puspè daventada predominanta en l'Engiadin'Ota. Cun Ambrosius è sa furmada a Malans ina lingia laterala dals P.- Zernez. Suenter la conquista da la Vuclina tras las Trais Lias (1512) èn ils P. stads, sper ils Salis, la fam. d'uffiziants la pli impurtanta en quella regiun. En ils 16. tsch. èn els sa participads dad omaduas varts als cumbats da pussanza tr. la Frantscha-Vaniescha e l'Austria-Spagna ch'han culminà en ils Scumbigls grischuns (Johann). Dapi alura cumparan ils P. en servetschs militars esters (tr.a. per l'Austria-Spagna, la Frantscha-Vaniescha e l'Ollanda). En il 18. tsch. han els mess, sper numerus auters uffiziers era quatter generals.
Cun la Refurmaziun è la fam. P. sa dividida confessiunalmain. A medem temp èn naschidas rivalitads politicas cun ils Salis, senza che las duas fam. fissan propi sa cumbattidas ina l'autra (allianzas resp. cunfruntaziuns resultavan tenor opportunitad). Ils conflicts da partidas han cuntanschì in punct culminant durant ils Scumbigls grischuns cun Rudolf e ses frar Pompejus, manader da la partida spagn.-austriaca. Suenter il 1650 è sa diminuì l'engaschament politic dals P., ed els han pers il 1675 il signuradi da Razén - in feud da pegn - a la fam. Travers. En il 18. tsch. han els defendì parzialmain ils interess austr. per far frunt a la dominanza creschenta dals Salis. Suenter il 1700 han las lingias dals P.-Steinsberg-Wildenberg e dals P.-Wildenberg-Malans pers lur influenza. A la fin dal 18. ed a l'entsch. dal 19. tsch. stevan plirs P. da la vart dals Patriots. Els èn s'engaschads cunter ils Salis e per la partida franz. (Gaudenz). Enturn il 1798 han els pers ils davos privilegis en l'Engiadin'Ota. Il 1805 è s'extinguida la lingia principala dals P.-Wildenberg a Zernez. Fin en la segunda mesadad dal 19. tsch. èn singuls exponents dals P. stads activs (e quai cun gronda paisa) en la politica chant. ed a partir dal 1848 era en la politica fed. (Andreas Rudolf, Peter Conradin). En il 20. tsch. n'è la fam. politicamain betg pli stada d'impurtanza.
Archiv:
ASGR, Afam.
Litteratura:
Planta, Chronik; Schweizerisches Geschlechterbuch 1, 400-13; 7, 401-26; Grimm, Aristokratie; Färber, Herrenstand; J. Mathieu, Bauern und Bären, 1987; Metz, Graubünden 2; A.-M. Deplazes-Haefliger, Die von P. im 13. und 14. Jahrhundert, en: JHGG, 1992, 77-157; P.C. von Planta, Die P. im Spätmittelalter, en: JHGG, 1996, 225-332; Collenberg, Amtsleute; HbBG 1 e 2.
Peter Conradin von Planta
© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.
| |
|
Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail:
|
|
Planta, Vincenz von (Samedan)