e-LIR / Lexicon
Assistenza e-LIR
Contact
Publicaziun
Sponsurs
|
Lexicon Istoric Retic (LIR)
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Partenz
Vallada grischuna cun 15 vischnancas polit. repartidas sin ils sis cirq. da Claustra, Cuvlignas, Luzein, Gianatsch, Aschera e Sievgia, distr. dal P./Tavau (avant il 2001 distr. da Landquart Sura e Landquart Sut senza il Signuradi ed ils Tschintg Vitgs). Il P. vegn percurrì da la Landquart e cunfinà al nord dal Reticon, a l'ost dal Silvretta, al sid da la Hochwang ed al vest da la Clus. 1116 Portines, 1222 Pretenkove, tud. Prättigau. 1850 8'989 abit.; 1900 8'851; 1950 12'328; 2000 14'713.
La culegna da Chrea dal temp da fier, scuverta ad Aschera en ils onns 1985-86, sco era singuls chats dal temp da bronz, dal temp da fier e dal temp rom. dattan perditga d'ina colonisaziun tempriva dal P. Questa culegna mussa ina cuntinuitad dal temp rom. fin viaden il temp medieval tempriv. In'urbarisaziun intensiva è succedida en il temp autmedieval tras la claustra premonstratensa da S. Giatgen a Claustra ed en il temp medieval tardiv tras ils Gualsers ch'han colonisà o.t. las regiuns pli autas (Schlappin, S. Antönia, Furna, Valzeina Dadens, Stierva). La germanisaziun dal P., terminada vers la fin dal 16. tsch., è d'attribuir a las influenzas dals Alemans dal nord, immigrads da la Val dal Rain, ed als Gualsers. En il temp autmedieval ed en il temp medieval tardiv era ina gronda part dal terren en possess da l'uvestgieu da Cuira, dal convent da canonis ad Aschera, da la claustra da S. Giatgen a Claustra e dals signurs feudals che residiavan en ils numerus chastels da la regiun. Ils centers d'execuziun dal domini comital eran Solavers e Castels. Attestads èn ils conts de Kirchberg (12. tsch.), ils nobels d'Aspermont (1200-1338), ils baruns de Vaz (1250-1337/38), ils chastellans de Matsch (1300-1496), ils conts de Toggenburg (1338-1436) e de Montfort (1437-70) sco era ils ducas d'Austria (1477-1649). A la fundaziun da la LDD han participà il 1436 ils cumins da Claustra, Castels ed Aschera/Sievgia sco era la dretgira dal chapitel d'Aschera. La baselgia prob. la pli veglia dal P. sa chattava ad Aschera (4./5. tsch.). Per il 13. tsch. èn doc. las baselgias-mamma da S. Gion ad Aschera, da S. Maria a Solavers, da S. Peder a Gianatsch, da S. Luregn a Saas e da S. Giachen a Claustra. Fin a la refurmaziun, introducida tr. il 1524 (S. Antönia) ed il 1593 (Scuders), ha il P. appartegnì ecclesiasticamain al decanat da Cuira. Il 1622, durant ils Scumbigls grischuns, han las truppas imperialas mess en tschendra grondas parts dal P. Il 1649-52 èn las Otg Dretgiras sa cumpradas ora da l'avugadia austriaca. Da las dretgiras e mesas dretgiras, a ses temp autonomas, èn sa furmads il 1851 ils cirquits odierns.
Ils purs pratitgavan o.t. l'allevament da muvel (var 60 alps per 5'000 arments) e la cultivaziun dad ers (fin enturn il 1850). Dapi ils onns da fomina 1770-71 vegnan cultivads en il P. tartuffels. En il 16. tsch. han ils dal P. explotà ils vasts guauds per vender laina ed alimentar las minieras da Claustra, S. Antönia e Scuders. Sin iniziativa dal plevon Peter Flury è vegnì avert il 1837 ad Aschera in institut per scolasts, l'odierna Scola media evangelica, ed il 1881 in ospital. Bogns bain frequentads èn vegnids construids a partir dal 15. tsch. a Fadrein ed a Serneus, pli tard era a Ganey ed a Gianatsch. La construcziun dal stradun (1843-64), da las vias com. (a partir dal 1853) e da la lingia da viafier (1889) ha inizià il svilup turistic ed industrial en il P. Las vischnancas da Sievgia e da Claustra èn sa sviluppadas a lieus da cura climatics. Il sport da skis, importà enturn il 1900, ha fatg da Claustra in center turistic frequentà durant l'entir onn (Parsenn). Dal 1920-27 èn vegnidas construidas ovras idroelectricas a Cuvlignas, a Claustra ed a Schlappin. Ils decennis suenter la Segunda Guerra mundiala han provocà in midament structural en l'agricultura, ina grond'expansiun turistica, o.t. a Claustra cun las Pendicularas Gotschna (1949) e Madrisa (1969), a Pany, a S. Antönia, a Cuvlignas ed a Crusch (Grüsch/Danusa), sco era - en stretg connex cun il turissem - in svilup en l'industria da construcziun e da transport. En il P. Dadens predominescha oz il turissem, en il P. Central e Dadora il mastergn e l'industria. L'agricultura vegn anc pratitgada en l'entira val. Ils davos onns chattan blers abitants da la val lavur en manaschis industrials pli gronds, p.ex. a Fadrein-Au (enfin il 2002), ad Aschera, a Crusch ed a Sievgia-Pardisla. Dapi il 1981 cumpara annualmain la «Prättigauer Talchronik».
Litteratura:
Kdm GR 2; M. Thöny, Prättigauer Geschichte, 1991²; C. Hansemann-Bergamin, U. Senn-Stapfer, Das Prättigau, 1999; S. Niggli, Ein Tal im Wandel: das Prättigau vom ausgehenden 19. bis ins beginnende 21. Jahrhundert, 2005.
Otto Clavuot
© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.
| |
|
Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail:
|
|
Partenen