e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Mediatur Medici, Gian Giacomo  Mediaziun Epoca da l'istorgia svizra e grischuna che s'extenda dal 1803 fin il 1814/15. Ils 10-11-1802 ha la Dieta confed. delegà il federalist Florian von Planta e l'unitarist Jakob Ulrich Sprecher von Bernegg a las tractativas a Paris, l'uschen. Consulta. Ils 19-2-1803 ha Napoleun decretà l'Acta da Mediaziun (versiun originala rum. 1803: Act de Mediatiun) per la Confederaziun. Il chap. VII cuntegna la constituziun dal chantun Grischun en 13 artitgels, suttascritta da Bonaparte e tr.a. era da Sprecher. Ina cumissiun da set comm. aveva da metter en vigur la nova constituziun: Jakob Ulrich Sprecher von Bernegg, Florian von Planta, Gaudenz von Planta, Franz Riedi, Gieri Antoni Vieli, Johann Theodor Enderlin e Georg Gengel. Ils 10-3-1803 è la cumissiun entrada en uffizi (emprima seduta: 14-3-1803). L'Acta da Mediaziun ha effectuà la fundaziun dal stadi grischun modern cun ina regenza, ina legislativa ed in'administraziun centrala, restabilind dentant la veglia structura federalistica: las Trais Lias, las dretgiras autas e l'organisaziun giudiziala. La podestataria dal Signuradi è vegnida abolida, Lantsch Sut è vegnì attribuì al cumin dals Quatter Vitgs (nov: Tschintg Vitgs) e l'uvestg da Cuira ha pers ses dretgs e titels da prinzi imperial (Cuira [diocesa, prinzi-uvestgieu]). Il signuradi liber da Tarasp (austriac) è vegnì incorporà a l'Engiadina Bassa; l'Austria ha mantegnì sia suveranitad en il signuradi da Razén fin il 1809, alura è quel passà a la Frantscha. Ils privilegis da persunas e lieus èn vegnids abolids, percunter han ins reintroducì il vegl sistem dal pli. L'iniziativa da lescha è vegnida concedida al Cussegl grond che dumbrava 63 comm. elegids dals cumins. La legislativa regiva era sco mediatura tr. las vischnancas e sco instanza electorala per ils delegads a la Dieta confederala. Il Cussegl pitschen, che consistiva dals trais chaus-lia elegids dal Cussegl grond, furmava l'executiva permanenta (ella ha remplazzà l'anteriur Congress pitschen). La Cumissiun dal Cussegl grond, creada il 1805, è s'etablida sco vaira regenza accessorica. Il Grischun era puspè daventà ina democrazia referendara, ma ils cumins avevan pers lur autonomia quasi totala e mantegnì sulettamain la suveranitad giudiziala. L'administraziun e las finanzas eran exclusas dal referendum. Cuira era daventada la suletta chapitala e la sedia da las autoritads chantunalas. Cun l'introducziun dal sistem vegl modifitgà han ils conservativs puspè surpiglià ina rolla dominanta. Ils 20-4-1803 ha il progressiv Jakob Ulrich Sprecher von Bernegg avert l'emprima seduta dal Cussegl grond da tempra maioritarmain conservativa e reacziunara. Il squitsch franzos ha però impedì embrugls da partidas; el ha sfurzà ils Vegl-republicans (Federalists) ed ils Refurmists-centralists ad ina tenuta moderada ed ha regalà al Gischun diesch onns da pasch politica, malgrà tut ils problems da quel temp. La giustia era sco adina manglusa e partischanta. La Dretgira d'appellaziun chant., instituida per cas criminals il 1803, incassava taxas d'appellaziun prohibitivamain autas, e la cassa statala era restada vida, tr.a. perquai che las entradas dals dazis, da la regaglia dal sal e da la cumpart da represchentanza vegnivan repartidas sin las Lias. La bloccada continentala da Napoleun cunter la Gronda Britannia ha paralisà il traffic da transit. En ils onns 1805 e 1809 han ins stuì dar dumogn a duas occupaziuns da cunfin sut il general Niklaus Rudolf von Wattenwyl, e las furniziuns permanentas da schuldads a Napoleun rendevan il pievel malcuntent, gist sco ils "magliagratuit" dal temp da la Republica helvetica. L'uvestgieu da Cuira aveva pers tras la secularisaziun e l'incameraziun il Tirol ed il Vorarlberg cun lur radund 80 000 olmas, ma il squitsch guvernamental sin la baselgia cat. en il Grischun era sa diminuì en sia favur. La constituziun, a la quala las duas partidas na devan a l'entschatta betg grondas schanzas, è stada solida, malgrà sias mendas considerablas. Ella ha creà in urden statal stabil ch'ha fatg frunt al Culp da stadi dal schan. 1814, ina revolta dals reacziunaris, ed ha durà, cun pitschnas modificaziuns (1815), fin a l'instituziun da la nova organisaziun giudiziala dal 1851 e fin a l'introducziun da la Const. chant. revidida il 1854. La stabilitad politica ha mobilisà forzas ch'han effectuà en ils decennis sequents innovaziuns persistentas en ils secturs da la scola, da la sanitad, dal pauperesser e da la construcziun da vias. Organs da publicaziun durant la Mediaziun: «Churer Zeitung» (1800-05); «Der Telegraph aus Graubünden» (1806-16); «Der Neue Sammler» (organ da l'innovaziun, quasi senza success politic); «Wöchentlicher Anzeiger» (1805-07); «Intelligenz-Blatt» (1807-1834).  Archiv: ASGR. Funtaunas: Act de Mediatiun (versiun originala rum. en BCGR); CDG 1, 1805, quad. 1, 20, 27-29. Litteratura: Metz, Graubünden 1, 95-120, 601-08; HbBG 3, 255-57, 261, 285-88; IG, 206-11; Rathgeb, Verfassungsentwicklung. Adolf Collenberg  Mediatur Medici, Gian Giacomo  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: