Migiuria

Milanesse, Giuliano

Durant il temp autmedieval èn sa spustads colonisaturs tal. e rum. dal sid sur ils fils da las muntognas vers il nord (moviment colonisatoric relativamain extendì) ed a partir dal 12. tsch. èn immigrads Alemans dal nord en la vallada dal Rain da Cuira (durant in temp pli lung) ed ils Gualsers han colonisà a moda massiva il territori retic-grischun. Da quellas colonisaziuns è resultada la trilinguitad dal Grischun. Suenter la diminuziun da la populaziun en consequenza da guerras e crisas (chaschunadas da pestilenzas e.a.), hai dà div. spustaments dapi il 16. tschientaner: Gualsers han bandunà lur abitadis autsituads e pauc productivs ed han acquistà bains en las vals, p.ex. sisum la Surselva (romanisaziun da Gualsers en la Val Medel ed il Tujetsch) ed en il Partenz (alemannisaziun dals vitgs tradiziunalmain rum.). Ils indigens èn sa dustads per part cunter la concurrenza dals fulasters (enderses) cun refusar a quels il dretg da burgais e l'acquist da terren u cun scumandar als indigens da maridar "sur cunfin". La renunzia quasi generala a la natiralisaziun da novs vischins en il 18. tsch. ha paralisà l'innovaziun ed è stada cunresponsabla per l'augment considerabel da la populaziun betg residenta. A la sava dal 19. tsch. è l'emigraziun dal Grischun s'augmentada ed ha cuntanschì ina culminaziun enturn il 1850. A medem temp han gì lieu ina immigraziun ed ina remigraziun en il Grischun - in aspect perscrutà mo punctualmain fin qua, p.ex. en connex cun las considerablas investiziuns e fundaziuns da remigrants grischuns bainstants (Randulins). Suenter il 1800 han ins eliminà pass a pass ils obstachels da la migraziun interna. La fundaziun dal stadi confed. e la libertad da domicil per burgais svizzers (cun excepziun dals gidieus), francada en la Const. fed. dal 1848, han promovì novs moviments migratorics. La restructuraziun da l'agricultura a la fin dal 19. tsch. ha chaschunà, cun excepziun da las regiuns turisticas, in'emigraziun da la populaziun da la champagna en las citads da la Svizra Bassa. Ils territoris da muntogna èn stads spezialmain pertutgads da questa fugia da la champagna ch'ha provocà ina dischlocaziun massiva da la populaziun en zonas pli bassas. L'emigraziun ha cuntanschì sia culminaziun en ils onns 1880 cun 6,8‰ l'onn. L'attractivitad creschenta da l'emigraziun temporara suenter il 1880 ha accelerà l'erosiun da la societad purila. Ina part da la populaziun abla da lavurar era adina pli savens absenta da chasa. Suenter il 1888 è la situaziun sa midada en il Grischun: il nov dretg da burgais, la fluriziun da la hotellaria e la construcziun da vias e da la viafier han effectuà ina regressiun persistenta da las emigraziuns. Enturn il 1890 dumbrava il Grischun per l'emprima giada dapli immigrants che emigrants, ed en ils emprims decennis dal 20. tsch. han egualisà il surpli da naschientschas e d'immigraziuns la bilantscha da migraziun.

Cun il schlargiament da l'orizont vital èn entradas novas valurs e concepziuns en la societad rurala ch'ha dentant pudì mantegnair ses caracter puril e religius fin lunsch viaden il 20. tschientaner. L'emigraziun massiva e la gronda mobilitad èn prob. las raschuns principalas per l'erosiun da l'intschess linguistic rumantsch.
L'emigraziun e l'immigraziun na s'excludevan betg. L'agricultura cun sia lavur intensiva durant ils mais da stad e l'industria da construcziun basegnavan regularmain forzas auxiliaras. En mesira limitada resultavan era domiciliaziuns stablas, p.ex. da Tirolais en l'Engiadina Bassa u en la Val Müstair. Enfin il 1830 faschevan ils servetschs mercenars anc ina gronda part da l'emigraziun temporara. Il 1859, cun il declin dal reginavel da Napel ed il scumond fed., è ida a fin la mercenaria era en il Grischun. 
Evidenta era l'activitad temporara dals lavurers agriculs, dals famegls, dals mulschaders e dals signuns. En l'economia alpestra grischuna aveva questa migraziun temporara interna ina lunga tradiziun, ella na sa lascha dentant betg quantifitgar. En questa branscha economica eran activs o.t. ils Sursilvans. Las dunnas preferivan sche pussaivel ils conturns pli stretgs, las giuvnas lumnezianas gievan dentant savens a lavurar era en las citads da l'Italia dal Nord.
Ina categoria tut spez. da forzas da lavur auxiliaras engaschadas en l'agricultura eran ils Schuobacheclers: uffants pitschens e gronds, derivants o.t. da famiglias rum. e quasi exclusivamain catolicas. Doc. en detagl è medemamain la gruppa dals Randulins, cafetiers, pastiziers e commerziants attestads en 600 citads europeicas. Ina lunga tradiziun migratorica avevan era ils represchentants dad auters mastergns sco ils chalgers puschlavins occupads l'enviern en las citads da l'Italia dal Nord, ils vaidrers e picturs da paraids activs en la Svizra Bassa, ils rimnaders da rascha en l'Austria e la Baviera, ils spazzachamins mesolcinais en l'Italia dal Nord ed a Vienna ed ils impressaris ed architects dal Mesauc e da la Calanca en la Germania dal Sid (durant il temp baroc). La Revoluziun industriala ha provocà suenter il 1820 ina midada da las undas da migraziun cun in augment da la migraziun interna ed ina emigraziun en ils centers industrials dal nord. En il cas da destinaziuns surmar u (per part) en Russia era l'emigraziun fitg savens definitiva: l'emigraziun surmar na sa lascha betg percepir numericamain a moda precisa; ella ha cuntanschì sias culminaziuns en ils onns 1846-50, 1868-73 e 1881-85, o.t. en ils Stadis Unids da l'America, nua ch'ils Grischuns sa stabilivan sche pussaivel en regiuns che pussibilitavan in'agricultura sumeglianta a quella da lur pajais d'origin. Ils pastiziers en Russia eran per 93% refurmads, ils catolics lavuravan plitost en l'agricultura ed en la mastergnanza. Igl èn sa sviluppadas veritablas tradizuns migratoricas da fam. e vischnancas.

La construcziun da vias e la correcziun da flums han manà ils migrants interns sin novas vias. L'amplificaziun da la rait da traffic ha dentant effectuà o.t. in'immigraziun da forzas da lavur da l'exteriur. L'erupziun da la guerra dal 1914 ha franà quest svilup. Cun la concessiun restrictiva da permissiuns stagiunalas han las repercussiuns da la crisa economica mundiala sin il martgà da lavur pudì vegnir mitigiadas: il 1930 eran occupads 16 000 esters en il Grischun, il 1939 pli pauc che 4000. Il svilup dal turissem suenter il 1945 ha manà ad in cumbat da concurrenza per forzas da lavur tr. l'agricultura e l'hotellaria che quest'ultima ha pudì decider per sai. In dumber considerabel d'immigrants stagiunals en ils centers turistics dal Grischun provegniva era da la Svizra Orientala. Ils Grischuns preferivan plazzas da lavur en il sectur da servetsch che garantiva in aut grad da segirezza sociala.   
 

Migiuria

Milanesse, Giuliano