e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Moser, Hans Moviment sindical  Moviment da dunnas Moviment politic e social organisà per cumbatter ils dischavantatgs socials, giuridics, politics ed economics da las dunnas. El ha sias ragischs en l'Illuminissem ed en las ideas lib. da la Revoluziun franz. ed è daventà activ o.t. en il 19. tsch. en connex cun la revoluziun industriala e sias consequenzas socialas. Quest moviment è vegnì inizià da las uniuns localas da dunnas, da las qualas faschevan part en il 19. tsch. surtut dunnas bainstantas e burgaisas ch'èn s'unidas sut l'egida da plevons e scolasts respectads e che sa deditgavan surtut a la lavur sociala (Organisaziuns d'agid social). Il 1893 dumbrava il Grischun 141 uniuns, fundaziuns ed instituziuns creadas, manadas e/u mantegnidas da dunnas. En tscherts lieus s'engaschavan las dunnas era per la scolaziun da las giuvnas, declerada obligatorica en il Grischun pir il 1887 (34 onns pli tard che per ils giuvens). Il cumbat per l'egualitad giuridica civila era en il 19. tsch. publicamain anc strusch in tema. Cura che Meta von Salis-Marschlins, la piuniera grischuna da l'emancipaziun da las dunnas, ha salvà il 1894 a Cuira ses emprim referat en favur dal dretg da votar da las dunnas, era la sala quasi vida. Da las uniuns da dunnas anc oz existentas en il Grischun èn vegnidas fundadas il 1886 l'Uniun da las amias da las giuvnas, l'Uniun d'utilitad publica da dunnas (1887), l'Agid evangelic da dunnas (1901), l'Uniun cat. per la protecziun da las giuvnas (1902) e la Lia da las dunnas abstinentas (1908). Questas uniuns specificamain socialas u religiusas furmavan secziuns localas da las uniuns svizras ed internaziunalas correspundentas e sa chattavan en bleras vischnancas grischunas, ma surtut a Cuira. Lur intent era da promover activitads d'utilitad publica sco la tgira da malsauns, paupers e basegnus sco era l'assistenza d'orfens e d'uffants da mammas activas en il mund da lavur. Per perfecziunar las enconuschientschas da las chasarinas, fantschellas e tgirunzas voluntarias vegnivan offerts curs da tegnairchasa, cuschinar e cuser sco era curs da tgira da malsauns e d'uffants. Las uniuns da dunnas correspundevan al basegn d'in stadi che disponiva d'in provediment social fitg rudimentar. Quest engaschament deva dentant era a las dunnas la pussaivladad da daventar activas en la publicitad. Il 1919 è vegnida fundada l'Uniun chant. da dunnas grischunas, l'emprima uniun da dunnas confessiunalmain neutrala che aveva en mira da promover las dunnas spiertalmain e culturalmain. Las uniuns localas sparpagliadas èn s'organisadas en uniuns da tetg: il 1932 èn naschidas l'Uniun catolica da dunnas e l'Uniun chantunala da puras ed il 1939 l'Uniun d'utilitad publica da dunnas. Da l'emprima mesadad dal 20. tsch. fin en ils onns 1960 èn las uniuns da dunnas s'engaschadas en ils pli div. secturs da la vita sociala: tschertinas s'occupavan o.t. da fam. pertutgadas da la tuberculosa e da la paupradad, autras offrivan agid a mammas nubilas, intermediavan puma a la populaziun da muntogna, fundavan e manavan scolinas e canortas d'uffants, promovevan bibliotecas u purschevan curs d'igiena e sanadad. Las finanzas per questas activitads vegnivan savens recaltgadas cun bazars e tombolas. Il 1934 han las presidentas da las uniuns reunidas da Cuira fundà l'emprim post da cussegliaziun professiunala per giuvnas. Tras tut ils decennis fin il di dad oz n'han las uniuns da dunnas betg mo sentì il basegn da meglierar la situaziun da la dunna en la societad, ellas han era sviluppà en in spiert da solidaritad feminina concepts e fundà las instituziuns necessarias, rinforzond la posiziun da la dunna cun daventar activas enstagl da far grondas teorias. Il 1939 è vegnida fundada la Centrala grischuna da dunnas ch'ha reunì tut las uniuns da dunnas grischunas sut in tetg e concentrà qua tras las forzas impundidas per la meglieraziun da la situaziun da la dunna en il Grischun. L'emprim pensum ademplì da la Centrala da dunnas durant la Segunda Guerra mundiala è stà d'organisar in servetsch auxiliar feminin e d'engaschar las dunnas cun curs ed appels en la defensiun naz. spiertala ed economica. En ils onns 1950 ha la Centrala da dunnas avert in biro da cussegliaziun giuridica gratuita, organisà la scolaziun ed intermediaziun da tgirunzas da chasa, inizià la scolaziun da las mussadras e pretendì pajas adequatas per las scolastas da lavur a maun e da tegnairchasa. A Cuira (dapi 1960) ed en l'Engiadina (dapi 2002) èn activas secziuns grischunas da la Soroptimist International Uniun Svizra. Pir vers la fin dals onns 1960, en consequenza dal moviment dals giuvenils e students dal 1968, han las dunnas cumenzà a s'engaschar cun vigur per il dretg da votar da las dunnas. Novas gruppaziuns da dunnas giuvnas han cumenzà a pretender pli radicalmain la liberaziun da la dunna da repressiun ed inegualitad. En il Grischun èn questas gruppaziuns dentant sa concentradas sin la chapitala ed èn perquai vegnidas marginalisadas. La Centrala grischuna da dunnas ed autras organisaziuns da dunnas han alura offert curs d'instrucziun civica e da retorica per preparar las dunnas sin lur engaschament politic, han avert in post d'incassament per aliments ed in servetsch da cussegliaziun per la planisaziun da fam. ed organisà sairadas da gimnastica per seniors e senioras. En ils onns 1970 ha la Centrala grischuna da dunnas fundà il servetsch da cussegliaziun da budget ed avert, ens. cun autras instituziuns interessadas, in post da cussegliaziun sexuala e da famiglias. Alura ha surpiglià il stadi  successivamain tschertas incumbensas e cumenzà a finanziar organisaziuns da dunnas activas en la vita sociala. A l'entschatta dals onns 1980 è la Centrala grischuna da dunnas s'engaschada per l'egualitad dals dretgs da dunna ed um, fixada en la lescha fed. respectiva acceptada dal pievel svizzer il 1981, e per la nova lescha matrimoniala dal 1985; omaduas leschas fed. han purtà la dunna in grond pass vinavant. Il 1988 è vegnida fundada l'Uniun per la tgira d'uffants cumplementara a la fam. cun l'intent d'intermediar, cussegliar ed accumpagnar la tgira d'uffants privata en fam. per pussibilitar qua tras a geniturs, surtut a mammas ch'educheschan sulettas lur uffants, dad ir a lavurar. Il 1990 ha la Centrala da dunnas fundà la Chasa da dunnas a Cuira che dat albiert a dunnas violadas e maltractadas da lur consorts. Ils 8-12-1991 ha acceptà il pievel grischun la lescha davart contribuziuns da maternitad. Oz sa stenta la Centrala da dunnas surtut d'augmentar la represchentaziun da las dunnas en ils gremis politics e s'engascha per lur interess en dumondas politicas e socialas. Ils 14-6-1993 è vegnì fundà il Plenum da dunnas dal Grischun, ina gruppaziun politica ch'ha la finamira d'augmentar la represchentaziun da las dunnas en la Regenza, en il Parlament ed en las div. cumissiuns politicas. Dapi il 1-11-1996 disponan il chantun Grischun e dapi il 1997 la Centrala grischuna da dunnas d'in biro per dumondas d'egualitad. Dapi il 1997 exista l'Archiv da cultura da dunnas dal Grischun che s'occupa o.t. da rimnar e publitgar material e documents davart la cultura e l'istorgia da dunnas dal Grischun.  Novas uniuns da dunnas n'èn dapi ditg betg pli vegnidas fundadas. Singulas uniuns han difficultads da recrutar commembras giuvnas. Tuttina chatt'ins oz en quasi mintga lieu uniuns da dunnas socialmain activas che organiseschan curs, promovan la furmaziun ecologica, procuran per visitas regularas da senioras e seniors sco era da malsauns e realiseschan bazars per rimnar daners en favur da div. projects culturals e socials. Il moviment da dunnas è progredì considerablamain en il 20. tsch., i resta dentant anc bler da far: en ils gremis politics p.ex. èn las dunnas anc adina en la minoritad; il princip da la medema paja per la medema lavur n'è anc betg realisà; las segiranzas socialas s'orienteschan anc adina al model da la fam. tradiziunala cun in sulet nutrider, ed il 1999 è l'Assicuranza fed. da maternitad vegnida refusada danovamain dal pievel svizzer, malgrà ch'ella è fixada en la Const. fed. dapi il 1945. Funtaunas: Rapp. annual e da giubileum da las uniuns chant. da dunnas. Litteratura: 50 Jahre Frauenzentrale Graubünden, 1989; Frauen - Macht - Geschichte, 1999²; Fraubünden. Rita Cathomas-Bearth  Moser, Hans Moviment sindical  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: