e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Paris Parpan  Paritads Paritads sa resultan da represchentanzas tenor proporziuns determinadas. La Veglia Republica dal 16.-18. tsch. n'enconuscheva naginas prescripziuns impegnativas relativas a la paritad, cun excepziun d'ina disposiziun che pretendeva ina repartiziun da las entradas ed expensas sin las Trais Lias confurm al dumber da lur deputads a la Dieta da las Trais Lias. Las dretgiras autas distribuivan quellas en la medema maniera sin lur cumins e quests sin lur vischinadis. Ils cumins avevan da s'occupar sezs da minoritads confessiunalas e d'autras minoranzas. La Const. helvetica centralistica na possedeva betg talas leschas. Suenter il 1803 è sa furmà successivamain in sistem filigran da paritads confessiunalas ch'han contribuì en il 19. tsch. essenzialmain a restructurar il stadi grischun, dumagnar la crisa e la separaziun dal dubel uvestgieu da Cuira e S. Gagl, organisar in sistem da scola e surmuntar il cumbat cultural senza revoltas e secessiuns. La stabilitad dal chantun Grischun ha permess d'eliminar il sistem da paritads confessiunalas en la Const. chant. dal 1894. En la pratica han talas paritads però funcziunà anc fin avant pauc temp, essend ch'ellas correspundevan al potenzial effectiv da la pussanza politica dal champ cat.-cons. resp. lib.-dem. refurmà. En il decurs dals davos 2 fin 3 decennis ha il monolit cat.-cons. (l'uschen. Lavina nera) pers sia coesiun interna. L'appartegnientscha confessiunala na para betg pli dad esser in criteri decisiv per l'elecziun en uffizis. Dal 1803-36 vegnivan ils mess a la Dieta confed. tschernids en roda da las Trais Lias, e dal 1808 fin il 1848 aveva il deputà principal dad esser mintga terz onn in catolic. En ils onns intermediars stueva in cundeputà esser cat. per pudair represchentar ils interess da sia cuminanza en la consultaziun d'affars confessiunals. Il reglament chant. d'elecziun dal 1856 pretendeva ina relaziun da cuss. dals chantuns da quatter refurmads a dus catolics ed ha determinà in turnus exact da trais onns a partir dal 1857. Dapi il 1881 represchentavan mintgamai in cusseglier cat. dal champ cons. ed in ref. dal champ lib.-dem. il chantun Grischun a Berna. Per l'elecziun dals cuss. naz. n'hai mai dà prescripziuns da paritad, ma era en quest cussegl avevan ils catolics - confurm a la fermezza dal champ cons. - fin il 1991 almain dus represchentants. Dapi alura ha l'argumentaziun tradiziunala e confessiunala pers cuntinuadamain sia relevanza. Las constituziuns dals onns 1803 e 1814 na prescrivevan betg ina paritad confessiunala per la Regenza chant., il landrehter (LG) era dentant per ordinari catolic. La Const. chant. dal 1854 (art. 8) determinava ina relaziun da dus represchentants ref. e dad in cat., quella dal 1894 (art. 1) ha abolì questa paritad a favur da l'elecziun libra da candidats da l'entir Chantun. Ma er en quest gremi era garantida la proporziunalitad confessiunala sco resultat da la fermezza da la partida conservativa. Per l'elecziun dals deputads en il Cussegl grond cuntegneva l'ordinaziun executiva da la Const. chant. dal nov. 1814 prescripziuns exactas areguard la paritad per las suandantas dretgiras confessiunalas maschadadas: Lumnezia, Tusaun, Plaun, Vuorz/Rueun, Belfort Dadens, Vaz Sura, Ramosch, Tschintg Vitgs, Poschiavo e Müstair. La Const. chant. dal 1854 ha eliminà questas restricziuns, en la pratica èn ellas sa mantegnidas sco resguard verifitgà fin il di dad oz. Per la cumposiziun da las cumissiuns impurtantas dal Cussegl grond e da la cumissiun d'educaziun valeva dapi il 1820 ina relaziun da dus terzs refurmads ad in terz catolics. Per tut las autras elecziuns pretendeva e pretenda la lescha anc oz be in "duaivel resguard" confessiunal. Paritads linguisticas n'ha il chantun Grischun mai stabilì. La trilinguitad uffiziala pretendeva automaticamain l'integraziun da tuttas gruppas linguisticas en l'administraziun chantunala. L'appartegnientscha linguistica ha de facto adina giugà sco usanza, ens. cun la distribuziun locala dals uffizis en ils cirquits, ina rolla impurtanta. Quest fatg reflectescha il svilup constituziunal (1851/54) e l'istorgia interna per part fitg cumplexa dals singuls cirquits. Sin il champ chant. e fed. guardavan las partidas d'integrar - per interess persunal u per motivs da politica statala - las trais gruppas linguisticas en la planisaziun da lur mandats, essend che la lingua e l'appartegnientscha ad ina partida n'èn betg congruentas e che tut las partidas recruteschan ina part da lur aderenza da tuttas trais regiuns linguisticas. Il motiv dominant para dentant dad esser il resguard da las regiuns. Funtaunas: CDG Adolf Collenberg  Paris Parpan  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: