Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Prese, LePrevost lemma sequent

Pressa
Las emprimas gasettas dal Grischun èn attestadas a l'entsch. dal 18. tsch.: la «Gazetta ordinaria da Scuol» e la «Montägliche Churer Zeitung» che cumpareva en translaziun parziala cun il titel «Gazetta del Mercordì» per las Valli e per la Vuclina. Las gasettas d'avant il 1790 cumparevan irregularmain e cuntegnevan, per motivs da censura statala, infurmaziuns per gronda part neutralas. Suenter il 1790 n'han las numerusas gasettas da tempra politica e criticas envers ils eveniments da l'epoca betg gì grond success (en consequenza da suppressiun e da scumonds) ed èn stadas da curta durada.
En il 19. tsch. èn naschidas las gasettas modernas da tempra ideologic-politica ch'èn daventadas in spievel ed il motor dal svilup innovativ, o.t. suenter la fin da la censura chant. il 1839. L'intent gen. da la pressa era da sclerir il pievel. Suenter il 1860 èn sa sviluppadas intginas gasettas ad organs politics lib. u cons. ch'èn s'engaschads p.ex. en ils cumbats per u cunter las revisiuns da la Const. chant. dal 1869, 1876, 1880 e 1892 e da la Const. fed. dal 1872 e 1874. La gronda varietad da gasettas emnilas, bi- e triemnilas è sa mantegnida fin il 1892. Alura ha reorganisà Friedrich Manatschal ses imperi da pressa e reducì ils titels ad intginas paucas gasettas ch'han gì ina lunga vita, p.ex. la «Neue Bündner Zeitung», il «Freier Rätier» e la «Davoser Zeitung». Da la vart dals Federalists cons. han dà cuntrapaisa il «Bündner Tagblatt» e la «Gasetta Romontscha». L'exclusivitad partisana è sparida plaunsieu en ils decennis 1960-80, ed il «Freier Rätier» lib. (finanzialmain en difficultads) ha cooperà cun il «Bündner Tagblatt» cons. (1968-74) per fusiunar finalmain cun la «Neue Bündner Zeitung» (1975). A partir dal 1975 èn cumparidas quellas duas gasettas sut il titel «Bündner Zeitung» sco gasetta politicamain independenta, publitgada tar Gasser & Eggerling. Suenter il 1990 ha surpiglià la Gasser Media SA (oz Südostschweiz Medien) successivamain la plipart da las gasettas dal Grischun, inclus il «Bündner Tagblatt» e las gasettas regiunalas rum., la «Gasetta Romontscha», il «Fögl Ladin», «La Casa Paterna/La Pùnt» (exclus «La Pagina da Surmeir») ch'èn vegnidas integradas il 1997 en «La Quotidiana», ina gasetta rum. dal di nov fundada. Entant che la pressa dal Grischun tud. è adina vegnida legida era en il Grischun rum., è la pressa dal Grischun tal. stada derasada quasi mo en las vals tal. dal Grischun.

Pressa rumantscha


La pressa rum. è naschida en il 19. tsch. en il spiert da l'Illuminissem. Ella è ordvart multifara causa ils differents idioms, las differentas confessiuns e concepziuns politicas dal 19. tschientaner. Da la «Gazetta ordinaria da Scuol», l'emprima gasetta dal Grischun, san ins mo pauc, cunquai ch'ils fegls èn svanids. L'«Aurora d'Engiadina», che vuleva purtar al pievel "glüm, jüstia e libertà", era da caracter lib., entant che ses concurrent, «Il Republicano», batteva cun in tun massiv e rad. per la "libertà e patria". Parentada cun «Il Republicano» era sia successura, la «Gazetta Romanscha dell'Engiadina», entant ch'il «Juven Engiadinais» s'engaschava fermamain per il progress. A partir dal 1850 ha la pressa lad. propagà il progress en in senn lib. moderà ed ha sustegnì fermamain la lingua e cultura rumantscha. Tensiuns hai dà pervia dals dus idioms lad. (puter e vallader). Igl ha durà var 80 onns fin ch'ils Ladins han chattà ina gasetta per l'entir territori, fusiunond il 1940 il «Fögl d'Engiadina» (puter) e la «Gazetta Ladina» (vallader) al «Fögl Ladin». Il 1970 ha quel surpiglià «Il Giuven Jauer» (Val Müstair).
Fitg engaschada e profilada en il cumbat politic è stada la pressa renana, essend la situaziun politica e confessiunala pli cumplitgada en quella regiun. En la part cat. han existì duas tendenzas politicas en il 19. tsch.: ina lib. ed ina cons. che surpassan mintgamai ils cunfins confessiunals. Omaduas partidas propagavan il progress spiertal ed economic, cumbain cun differentas finamiras. Il «Grischun Romontsch» era progressiv e liberalisant, «Igl Amitg della Religiun e della Patria» e ses successurs, «Igl Amitg dil Pievel» e la «(Nova) Gasetta Romontscha», percunter cons.-catolics. «Il Romontsch», «La Ligia Grischa», «Il Patriot», «Il Sursilvan» ed «Il Grischun» eran organs liberals. Ina posiziun spez. occupava «Il Grischun» (1856): el era lib.-moderà e sa drizzava a "tut ils Romontschs e Ladins" - in'emprima emprova (senza success) da stgaffir ina gasetta rum. per las regiuns dal Rain e da l'En, appellond a l'identitad rumantscha. La pressa rum. liberala - «La Ligia Grischa», «Il Patriot» ed «Il Sursilvan» - vegniva purtada dals intellectuals rum. a Cuira, tr.a. da Gion Antoni Bühler, Giacun Hasper Muoth e Geli Caduff. La "promoziun della scola e dell'agricultura" era la mira da «Las seras d'unviern» da Giachen Antoni Deplazes. «La Casa Paterna» e «La Pùnt» eran fundaziuns da la Renania ed organs da la vart prot., entant che la «Gasetta Romontscha» represchentava la vart cat. en Surselva e la «Pagina da Surmeir» (suletta gasetta regiunala anc oz existenta) las miras linguisticas e culturalas dals catolics dal Grischun Central. L'entira pressa rum. è s'engaschada intensivamain per la tgira ed il svilup formal e spiertal dal vierv rum. en in conturn ch'ha eliminà, tras sia dinamica e diversitad, l'anteriura cultura religiusa e purila da nossas regiuns e sfurzà la glieud - era en lur esser rum. - a s'adattar al svilup cultural, linguistic ed economic. La pressa rum. ha precedì e purtà las partidas politicas. Rivalitads e tensiuns politicas e confessiunalas han segirà sia existenza. Durant decennis ha ella procurà, ens. cun ils chalenders, per quasi la suletta cultivaziun civica e linguistica dals creschids per rumantsch. Cun translaziuns d'inserats ha ella amplifitgà e rumantschà ultra da quai stgazi da pleds ed augmentà qua tras la cumpetenza linguistica dals Rumantschs. Cun il giavisch ed il basegn economic da posseder ina gasetta dal di per tuts ils Rumantschs sa chatta la Rumantschia al spartavias: ina gasetta dal di premetta a lunga vista era ina lingua da scrittira cuminaivla.
«La Quotidiana», fundada da Hanspeter Lebrument ed edida da la Gasser Media SA (oz Südostschweiz Medien) a partir dals 6-1-1997, ha incorporà en il fratemp l'entira pressa rum. regiunala, cun excepziun da «La Pagina da Surmeir». Il cumià da la scripziun idiomatica en favur dal rumantsch grischun è anc parzial.

Pressa dal Grischun tudestg


Sco emprima gasetta dal Grischun tud. è attestada per ils onns 1719-77 la «Montägliche Churer Zeitung». Dal 1782-87 è cumparida la «Churer Zeitung», dal 1795-98 la «Simple Churer Zeitung» (da tenuta politica "austriaca"). Dasperas ha publitgà Luzius Pol temporarmain las «Öffentliche Nachrichten» ed il «Merkur Hohenrätiens» che propagava, sco «Der helvetische Volksfreund» da Johann Baptista von Tscharner (red. da Heinrich Zschokke), l'adesiun dal Grischun a la Confed. resp. a la Helvezia. Il mars-matg 1799 ha Bernhard Otto edì sut protecziun dals Franzos 20 numers da la gasetta «Freiheit-Gleichheit», avant che vegnir deportà a Puntina. Dal 1803-56 è cumparida la «Churer Zeitung» ch'è stada fin il 1830 la suletta gasetta politica dal Grischun (censurada).
Cun il moviment lib. èn naschidas novas gasettas ch'èn stadas quasi tuttas da curta durada: p.ex. «Der Morgenstern» (1841-43), «Der Pfeil des Tellen (1842-43), «Der Bündner Landbote» (1845-47, a Lantsch Sut), «Die Rheinquellen» (1856-60) e sia successura, la «Neue Bündner Zeitung (1860-65), «Das neue Volksblatt», «Die bündnerische Volkszeitung». Da lunga durada è stada la gasetta lib. «Bündner Zeitung» (1830-58 e 1892-1974). La gasetta tud. la pli impurtanta dals onns 1840 è stada «Der Freie Rätier» [I], fundà e redigì dal 1843-48 da Peter Conradin Planta ed pli tard fusiunà cun la «Bündner Zeitung». Dal 1848-60 è cumparì il «Liberaler Alpenbote» (fundà da Johann Carl von Tscharner), remplazzà il 1860 tras la «Bündnerische Wochenzeitung» (redigida da Peter Conradin Planta) ch'è vegnida substituida da sia vart da la «Bündnerische Volkszeitung» (1865-68). A partir dal 1868 è vegnì publitgada sut la redacziun da Florian Gengel il «Freier Rätier» [II] ch'è sa mantegnì sco gasetta lib. (temporarmain l'organ uffizial da la Partida lib.) fin il 1974. Dapi il 1853 cumpara il «Bündner Tagblatt» sco gasetta lib., a partir dal 1871 sco gasetta cons. (red. da Samuel Plattner). Aspects socials vegnivan tractads en il «Volksmann» (1873-77) da Luzi Michel ed en il «Bündner Volksblatt» (1877-99) da Friedrich Manatschal. Tr. il 1878 ed il 1885 ha publitgà la stamparia Conrad Conzett & Ebner il «Volksfreund», substituì il 1886-92 tras la gasetta lib.-dem. «Bündner Nachrichten» (edida da Manatschal & Ebner). Il 1890 ha Manatschal fusiunà il «Bündner Volksblatt» cun il «Wochenblatt für die Landschaft Davos» (enfin il 1892). Il 1892 ha el acquistà il «Freier Rätier» (finanzialmain en pitgiras) ed ha reorganisà ses imperi da pressa. Il «Wochenblatt» surnumnà daventa la «Davoser Zeitung» che cumpara dapi il 1892 (actualmain biemnila, independenta); l'anteriur «Bündner Volksblatt» è vegnì separà ed edì sco gasetta lib.-moderada cun il titel «Neue Bündner Zeitung» [II]. Il «Freier Rätier» è daventà, sut la redacziun da Manatschal, ina gasetta da tempra lib.-progressiva en blers reguards superiura a la «Neue Bündner Zeitung» (red. da Michael Valär). Il 1919 ha quella dentant midà sia tenuta ed è daventada l'organ prosperant da la Partida dem. - cuntrari al «Freier Rätier», organ dals Liberals integrà il 1975 (suenter difficultads finanzialas) en la «Bündner Zeitung». Da questa gasetta è sortida il 1997 «Die Südostschweiz», edida da la chasa editura Gasser SA (oz Südostschweiz Medien), cumplettada il 2006 cun la «Südostschweiz am Sonntag».
Dal 1893-97 è cumparì ad Aschera il «Graubündner Allgemeiner Anzeiger» dals dissidents cons. Placidus Plattner e Johann Josef Dedual, sortì dal «Prättigauer Anzeiger». La «Prättigauer Zeitung» cumpara dapi il 1901 resp. a partir dal 1906 sco «Prättigauer Zeitung und Herrschäftler» (red. da Georg Fient). Ils Socialists han edì la «Bündner Volkswacht» (1911-30), ils Cristiansocials la «Bündner Hochwacht» (1925-58) e la Sanestra rad. resp. ils Verds la gasetta mensila «Viva» (1975-88). Dal 1893-1942 e dapi il 1987 cumpara a S. Murezzan l'«Engadiner Post» («Engadiner Post/Posta Ladina» dapi il 1996). Dal 1886-89 è cumparì a Tusaun il «Bündner Landbote», a partir dal 1890 la «Bündner Post», edida dal 1893-1981 da la stamparia Roth. Sia successura è il «Pöschtli». Ultra da las gasettas surmenz. cumparan actualmain numerusas gasettas regiunalas e localas, p.ex. l'«Aroser Zeitung», l'«Arena Alva», il «Rhiiblatt», la «Klosterser Zeitung», la «Bündner Woche» ed il «Bündner Anzeiger».

Pressa dal Grischun talian


L'emprima gasetta dal Grischun tal., la «Gazetta del Mercordì», è attestada tr. il 1706 ed il 1715. Ella vegniva stampada a Cuira e cuntegneva translaziuns parzialas da la «Montägliche Churer Zeitung» per las valladas dal Grischun tal. e per la Vuclina. A Poschiavo ha edì la stamparia dals frars Ragazzi dal 1852-63 «Il Grigione Italiano», ina gasetta bimensila da tempra lib. (oz ina gasetta emnila independenta), edida 1864-92 ed a partir dal 1893 da la Tipografia Menghini. Dal 1872-79 è sortida da questa ufficina era la gasetta cat.-cons. «Rezia Italiana». A Blinzuna è cumparida il 1881-82 la gasetta emnila lib. cun il titel «L'Amico del popolo di Mesolcina e Calanca». «Il Mera», ina gasetta oriundamain mensila, pli tard emnila per la Bergiaglia, è cumparida a Buond dal 1889 fin il matg 1894. Ad ella è suandada fin il 1898 «La Bregaglia», ina gasetta lib.-dem. stampada a Clavenna, remplazzada da sia vart il 1898 tras la «Rezia Italiana», stampada a Blinzuna per il Mesauc e la Val Calanca. Il 1921 ha questa gasetta fusiunà cun «La Voce dei Grigioni», ina gasetta emnila fundada e redigida dad Arnoldo Marcelliano Zendralli, cumparida dal 1926-47 cun il titel «La Voce della Rezia» e dapi il 1948 cun il titel «La Voce delle Valli» (gasetta da tempra lib.-dem.). «Il San Bernardino», ina gasetta emnila cons. per il Mesauc e la Calanca, è cumparida dapi il 1893 ed ha fusiunà il 2010 cun «La Voce delle Valli» ad ina gasetta cun chau dubel. Da tenuta cat.-cons. era «Il Mesolcinese» bimensil ch'è cumparì dal 1972-89. Dapi il zercl. 2008 cumpara a Poschiavo (Tipografia Menghini) «Il Tiranese senza confini», ina gasetta regiunala mensila per la Vuclina e la Val Puschlav.
Tr. il 1768 ed il 1912 èn era vegnidas publitgadas intginas gasettas politicamain neutralas ch'èn dentant stadas da curta durada, p.ex. «Il Bernina» (1891) e «La Rosa Alpina» (1894). Da la Lumbardia e dal Tessin han ils organs dals irredentists e faschists alimentà las vals tal. dal Grischun dal fan. 1912 fin l'avust 1935 cun «L'Adula» (ina gasetta tessinaisa per cultura tal.), e dal 1931-39 cun «La Raetia», fundada dal Tessinais Aurelio Garobbio e redigida a Milaun en collavuraziun cun Garobbio che tgirava tr.a. era la part grischuna. «La Squilla Italica» era ina da las gasettas edida per ils faschists tal. en Svizra.












Litteratura:
F. Pieth, Geschichte der Bündner Presse, 1925; Bibliographie der Schweizer Presse, elav. da F. Blaser, 2 ts, 1956-58; Bornatico, L'arte tipografica; Cantieni, Romanische Presse; Deplazes, Funtaunas 3, 16-35; Foppa, Deutschsprachige Presse; SO, 27-1 e 14-2-2003.

Adolf Collenberg

lemma precedents Prese, LePrevost lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: