e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Sturn [Storn], Johann Rudolf Suagnign  Stussavgia Vischnanca polit., cirq. S., distr. Surselva (fin il 2001 Mantogna), cun S.-Plaz (1350 m) e plirs aclauns e bains isolads en la part dadens e d'amez da la Val S. 1219 Stosavia, tud. Safien (uffiz.). 1803 770 abit.; 1850 685; 1900 455; 1950 453; 2000 308. Chats dal temp da bronz e dal temp roman. Sco part dal contadi da Schons è vegnida cultivada la S. oriundamain da Rumantschs da la Mantogna, dal Schons e dal Valragn. La colonisaziun tras Gualsers, derivants o.t. dal Valragn, è succedida prob. tranter il 1300 ed il 1310 sin iniziativa dals baruns de Vaz che exercitavan qua fin il 1338 sco vasals episcopals la suveranitad territoriala. In segund moviment da colonisaziun e da cultivaziun da la S. han favurisà ils de Werdenberg, a partir dal 1383 ils signurs de Razén ed ils Trivulzios ch'han possess entgins dretgs feudals en S. dal 1493 fin il 1675/96. Gia il 1362 è S. attestada sco vischnanca autonoma cun mastral e giuraders. Ina brev da protecziun dal 1450 conferma la posiziun giuridica privilegiada. Il 1498 èn s'organisadas las dütschen lüt en las Bürden da Malönja (Thalkirch), Camana, Zalön (Plaz) e Salpänna (Neukirch). Era Rumantschs paran d'avair vivì ad S. anc enturn il 1500. La suveranitad territoriala sur la pli gronda part da la val ha exercità da quel temp la claustra da Cazas che possedeva, tenor l'urbari dal 1512, 13 curts en la S., cultivadas sco feuds ereditars. La baselgia a Thalkirch (S. Maria, Trais Retgs, Theodul e.a.) vegn menz. per l'emprima giada il 1441, quella da S. Plaz (S. Gion Battista) il 1448. Refurmaziun 1526. La baselgia a Neukirch, che aveva - sco quella a Thalkirch - in agen plevon en il 18. e 19. tsch., datescha dal 1698. Fin il 1851 ha S. furmà in agen cumin entaifer la dretgira auta da Tusaun. Ina colliaziun cun l'exteriur existiva surtut sin las sendas da sauma sur il Tavellas a Tusaun e sur il Piz Calandari en il Valragn e vinavant vers il sid. La filandaria da mangola, introducida enturn il 1750, n'ha betg gì in success persistent. La tipica regiun d'allevament da muvel vendeva sia muaglia oravant tut sin las fieras en l'Italia dal Nord. Restanzas da la chascharia individuala tradiziunala èn sa mantegnidas sin las alps corporativas privatas fin il di dad oz. Cun la construcziun da la via da S. a Versomi (1882-85) ha la val cumenzà a s'orientar vers il nord. L'emigraziun intensiva durant il 19. tsch. ed en l'emprima mesadad dal 20. tsch. ha provocà l'abandun da vastas parts da la S. Il 1957 è vegnida installada la centrala da las OE Zervreila a S. Plaz. Il 2005 lavuravan 65% da las persunas cun activitad da gudogn a S. en l'emprim sectur. Quasi 100% da la populaziun ha inditgà en la dumbraziun dal pievel dal 2000 il tudestg sco lingua materna. Litteratura: L. Joos, Safien unter der Herrschaft der Trivulzio, en: BM, 1933, 257-76, 289-313; Kdm GR 4, 131-39; H.P. Jäger, Das Safiental, 1975; LQ, 31-8-2001; NZZ, 23-7-2003. Jürg Simonett  Sturn [Storn], Johann Rudolf Suagnign  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: