e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Reduit Refurma dal pajais  Referendum ΛFundament da la democrazia da l'anteriura Republica da las Trais Lias. La Dieta ordinaria, il Congress u ils chaus-lia, en cas excepziunals era las dretgiras nauschas e las radunanzas extraordinarias dals stans, decretavan durant u suenter lur dietas il punct da recapitulaziun (per ordinari plirs) "als ludaivels cussegls ed a las ludaivlas vischnancas" (cumins) ch'eran obligads da prender posiziun en chaussa. I sa tracta pia en princip d'in referendum cun effect suspensiv, cun il qual las autoritads proponivan in proceder, p. p. cun iniziativa implicita. Era ils mess, las singulas vischnancas, persunas privatas u firmas commerzialas pudevan far dumondas cun il consentiment dals chaus-lia u da la Dieta; en quests cas n'eran las vischnancas betg obligadas da prender posiziun. Sch'ils umens d'in cumin obligads al servetsch militar eran en guerra a l'intern dal pajais (Sullevaziuns) u en Vuclina, eran quellas lur represchentantas legalas e sa cussegliavan là nua che la truppa campava (succedì savens durant ils Scumbigls grischuns). Dumondas confessiunalas vegnivan recapituladas separadamain tenor confessiun. Il parairi vegniva inoltrà en furma da plis, e las decisiuns vegnivan prendidas cun il pli absolut (maioritad simpla). Suttamess al referendum eran ils contracts statals, ils concordats, ils capitulats e tut ils affars politics interns tractads en las singulas Lias ed en la Republica. Tr. il 1603 ed il 1684 pudevan ils trais chaus-lia respunder en cas urgents a brevs da persunas exteriuras senza dumandar il parairi als cussegls e cumins. Il referendum restrenscheva fermamain las cumpetenzas dals chaus-lia e da las Lias en favur dals cumins. Ni las singulas Lias ni la Republica n'avevan la pussanza per far valair decisiuns da maioritad. En la LCD era il referendum main impurtant al nivel da la dretgira auta resp. dal cumin, essend che l'entira legislaziun era qua en la cumpetenza da las vischnancas. L'Engiadin'Ota e la LDD han introducì il dretg da referendum il pli tard en il 17. tschientaner. Durant la Helvetica è il referendum vegnì abolì e reintroducì il 1803 en furma modifitgada. Tr. il 1803 ed il 1814 èn vegnidas suttamessas al referendum mo leschas en il senn pli stretg, tr. il 1814 ed il 1854 era contracts statals, allianzas, concordats e decrets finanzials. Quels cuntegns han cuntinuà a marcar il referendum ed èn vegnids amplifitgads cun il referendum da finanzas (1965). L'art. 18 da la Const. chant. dal 2000 suttametta al referendum obligatoric: midadas da la Const. chant.; conclusiuns, midadas u visadas da contracts interchant. ed internaz. cun cuntegns che midan la Const. chant.; iniziativas dal pievel che na vegnan betg acceptadas dal Cussegl grond u che quel confrunta cun ina cuntraproposta; conclus dal Cussegl grond davart novas expensas singulas che surpassan 10 miu. frs e davart novas expensas regularas annualas che surpassan in miu. frs; conclus dal Cussegl grond davart dumondas da princip tenor l'art. 24, al. 1 da la Const. chantunala. Il referendum facultativ (art. 19 da la Const. chant.) entra en vigur sin pretensiun da 1500 votantas e votants, dad in tschintgavel dals comm. dal  Cussegl grond u da 20 vischnancas. Funtaunas: CDG. Litteratura: P. Schreiber, Die Entwicklung der Volksrechte in Graubünden, 1921; F. Pieth, Das altbündnerische R., en: BM, 1958, 137-53; F. Schuler, Das R. in Graubünden, 2001. Adolf Collenberg  Reduit Refurma dal pajais  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: