e-LIR / Lexicon
Assistenza e-LIR
Contact
Publicaziun
Sponsurs
|
Lexicon Istoric Retic (LIR)
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Frantscha
Las relaziuns tr. la Republica da las Trais Lias e la F. pertutgavan surtut allianzas politicas e capitulats stipulads tr. la fin dal 15. ed il 19. tsch. sco era l'emigraziun commerziala en il 18. e 19. tschientaner. L'interess da la F. per il Grischun sa basava, analog a quel per la Confed., sin l'integraziun geostrategica dals pass alpins en la politica antihabsburgaisa da la F. en l'Italia dal Nord, la controlla da l'axa F.-Vaniescha visavi l'Austria e l'explotaziun dal potenzial da mercenaris grischuns engaschads en l'armada franz. (Servetschs mercenars).
La F. è stada preschenta en il Grischun en il 16. e 17. tsch. durant lungas periodas cun in ambassadur ordinari resp. extraordinari che residiava a Cuira u en il chastè da Lantsch Sut, construì da l'ambassadur franz. Jean Jacques de Castion. En il trantertemp ed a l'entsch. dal 18. tsch. era quest post occupà dad in "chargé d'affaires" grischun, suenter il 1715 (dominanza exclusiva da l'Austria) èn las relaziuns diplomaticas sa limitadas a contacts sporadics.
Il 1496 ha la LG stipulà in contract militar cun la F. ed ha obtegnì per recumpensa tr.a. l'access liber a martgads e fieras en il ducadi da Milaun (1499). Il 1509 han tut las trais Lias conclus in'allianza cun la F., en la quala ellas han cedì a quella il dretg da recrutar mercenaris e da traversar ils pass grischuns, obtegnend da lur vart mintgamai 2'000 glivras e per diesch onns l'exemziun da dazi sin vin e graun, importà per l'agen diever dal ducadi da Milaun. Quest'allianza è vegnida renovada e cumplettada - savens al pass cun la Confed. - en ils onns 1521, 1549, 1565, 1582, 1602 e la davosa giada il 1663 cun il retg Louis XIV. Ils novs dretgs acquistads eran la libra cumpra da sal en F., la preschientscha nunlimitada a la fiera da Lyon e sis stipendis a l'Univ. da Paris. Per la saramentaziun festiva da talas allianzas èn sa rendids tr.a. uffiziants grischuns il 1582 ed il 1602 a Paris. En ses capodovra «Les six livres de la République» (1576) è il Franzos Jean Bodin s'occupà era da la furma statala da las Trais Lias ch'el considerava sco la furma da la democrazia directa la pli consequenta e perquai privlusa per l'aristocrazia. La plipart dals servetschs militars dals Grischuns en F., ch'aveva la preferenza visavi auters pajais, èn vegnids prestads enturn il 1700. Il 1696 han servì 4'800 da total 8'800 schuldads professiunals grischuns a la curuna franz., ed en il 18. tsch. ha il Grischun mess quatter litinents generals, sis marschals ed otg brigadiers.
Ils servetschs militars a l'ester eran però contestads en il Grischun. Ils preditgants faschevan valair raschuns moralas, ed il 1572 han las guerras cunter ils ughenots (notg da s. Baltramieu) provocà protestas en las Trais Lias. Ina pregia da Durich Chiampell dal 1581 ha perfin cumpromess l'allianza dal 1582 e provocà in'intervenziun diplomatica da vart da la F. e da Turitg en las Trais Lias. L'abrogaziun da l'Edict da Nantes (1685) e las persecuziuns dals ughenots ordinadas silsuenter da Louis XIV, han incità il 1693 plirs uffiziers grischuns da sa render cun lur truppas en servetsch da l'Ollanda, da la Spagna, da l'Austria e dal Piemunt. Uschia han cumbattì Grischuns cunter Grischuns en la Battaglia da Malplaquet (1709), quai ch'ha sveglià en il Grischun grondas protestas cunter ils servetschs mercenars. Durant la Revoluziun franz. han truppas grischunas era gidà a salvar la curuna al retg da la F., ed il 1792 èn las cumpagnias da Joachim Ludwig de Castelberg e da Rudolf von Salis-Zizers, che defendevan il retg en las Tuileries, vegnidas liquidadas. L'oct. 1797 ha Napoleun decretà la separaziun da las Terras subditas ed inizià qua tras la fin da la Veglia Republica. Durant la Helvetica è il chantun Rezia stà occupà da truppas franz. (da l'oct. 1798 fin la stad 1800 era dad austr.), e durant la Mediaziun ha il chantun Grischun stuì servir als interess da la F. Il 1812 ha in grond contingent da Grischuns accumpagnà Napoleun en Russia, paucs èn dentant turnads a chasa. Ils servetschs mercenars (ordinaris) en F. èn ids a fin il 1830.
L'emigraziun commerziala dals Grischuns è sa spustada suenter lur expulsiun da Vaniescha il 1764-66 per part en F., surtut a Paris, Marsiglia e Bordeaux. A Marsiglia è attestada gia il 1734 la pastizaria da Linard Tratschin e Giachem Sütt da Samedan (Pâtisserie Trassein et Sutt). En l'emprima mesadad dal 19. tsch. eran 10 da las 40 pastizarias a Marsiglia en possess da Grischuns. A la Rue Paradis sa chattava la Confiserie Castromuro d'Antonio Castelmur-Stampa da Coltura. Ses biadi Giovanni ha surpiglià la fatschenta ed ha laschà construir a Coltura il chastè maur (Castelmur). Gia en ils onns 1745-79 avevan Engiadinais manà a Bordeaux la Pâtisserie de la Porte Basse, ed a partir dal 1779 è doc. qua ina fam. Rascher da Zuoz sco proprietaria dal Café de la Comédie. L'istoriografa franz. Danielle Pétrissans discurriva gia il 1780 d'ina invasiun da pastiziers dal Grischun. A Rochefort existiva enturn il 1815 il Café l'Orsa et Caratsch. Ils Jauers preferivan tendenzialmain la Burgogna e la Lorena, ils Bregagliots las citads al sidvest da la F. Ultra dals numerus pastiziers e cafetiers han era blers mastergnants, portiers, famegls e lavurants occasiunals main enconuschents tschertgà lur fortuna a l'ester. Tenor las «Memorias» da Balthasar Arpagaus da Cumbel (ca. 1800) n'han dentant blers Grischuns betg chattà lavur en F. ed han puspè stuì turnar a chasa.
Litteratura:
C. Jecklin, Urkunden zur Staatsgeschichte Graubündens, en: JHGG, 1891, 65-133; E. Rott, Histoire de la représentation diplomatique de la France auprès des cantons suisses, de leurs alliés et de leurs confédérés 2, 1902; Sprecher/Jenny, Kulturgeschichte, 232-38, 601-05 (bibliogr.); Kaiser, Zuckerbäcker, 83-88, 102, 129.
Martin Bundi
© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.
| |
|
Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail:
|
|
Frankfurter, David