Schwygly, Hans

Scola auta da pedagogia dal Grischun (SAPGR)

En ils temps curretic e medieval tardiv èn scolas attestadas mo sporadicamain, p.ex. la scola catedrala a Cuira (1150), ina scola da latin a Vazarouls (1471) ed in "Schuolmeister" a Maiavilla (1481). L'uvestgieu e las claustras tegnevan scola (sche insumma) o.t. per instruir ils futurs spirituals (occupads era sco scrivants en chanzlias e scriptoris). Da l'interess da las duas Baselgias dal pajais confessiunalisadas per la scolaziun sistematica da spirituals qualifitgads èn resortidas las iniziativas da scola dal 16. tsch. per Mesocco (1549), Tusaun (1559), Glion (1563) e Roveredo (1572), entant che la claustra da Mustér manava da quel temp ina spezia da scola populara per ils uffants da la vischnanca. En il sectur da la scolaziun superiura èn ils sforzs interprendids repetidamain da la Dieta fed. per fundar ina scola dal pajais restads senza success; uschia han fatg naufragi p.ex. ils dus projects cuntravers a Sunder (1584 e 1618-19) sco era l'uvestgieu cun sia emprova da fundar in seminari da spirituals diocesan a Cuira. La plipart da las scolas com. èn vegnidas fundadas en il 17. tsch. en l'ambient ed en il spiert da la Refurmaziun e da la Refurma catolica. Gia il 1605 han l'uvestgieu da Cuira e la Sinoda evang. scumandà vicendaivlamain da frequentar scolas da l'autra confessiun. Sin basa da l'urden da baselgia dal 1628, che obligava las vischnancas da manar scolas, avevan quellas d'etablir in fond da scola e da pussibilitar in'instrucziun regulara dal dec. fin il mars.
La plipart da las scolas elementaras cat., savens iniziadas u promovidas da confraternitads da catechesa, cumpara (cun retard visavi las refurmadas) per l'emprima giada tr. il 1650 ed il 1700. L'uvestg sulet pudeva permetter la fundaziun ed el aveva la controlla suprema. Ils spirituals cat. eran vegnids obligads da lur pravendas da dar scola, e quai gratuitamain u per in'indemnisaziun minimala; quellas scolas suondavan l'ideal da la scola cristiana, propagada dal Concil da Trent (Scola auta da teologia Cuira).
En la scola veglia ref. e cat. emprendevan tuts a leger, intgins a chantar, paucs a scriver ed anc pli paucs a far quints. Sch'ils uffants frequentavan la scola u betg dependeva dals geniturs - il sistem vegl n'ha mai funcziunà sco s'auda u sur in lung temp. Pliras vischnancas, o.t. las pitschnas, offrivan per finir mo sporadicamain curs da scolaziun, solitamain en la chasa pravenda. Scolas da l'entir onn è doc. per il 1783 a Cuira, Glion, Tusaun e Valendau. La signuria laschava instruir ses uffants da magisters privats. Ils futurs manaders ecclesiastics e politics vegnivan preparads per lur carriera en instituts e seminaris ed en universitads a l'exteriur dal Grischun. Mo la Scola da latin a Cuira ha ademplì, suenter sia amplificaziun ad in Collegium Philosophicum en il 18. tsch. tempriv, ils pensums d'ina scola auta en in rom modest. Ils contracts d'allianza e da servetsch mercenar, stipulads da las Lias cun l'exteriur, cuntegnevan p.p. era ina clausula che garantiva in tschert dumber da plazzas da studi, p.ex. a Vienna, Milaun e Paris. Quellas vegnivan attribuidas en roda a las singulas Lias. Dal spiert da l'Illuminissem èn alura naschids ils seminaris e filantropins a Lantsch Sut, Marschlins, Gianin ed a La Punt/Rehanau. La Revoluziun franz. ha propagà la democrazia e declerà obligatorica la scolaziun elementara che dueva preparar ils uffants per lur futuras obligaziuns burgaisas e professiunalas. Quell'idea è vegnida propagada o.t. dals Patriots. Gia durant la Mediaziun (1804) èn vegnids fundads ils gimnasis confessiunals a Cuira ed a Mustér (Scolas medias).

La scola moderna è vegnida construida sin in nov fundament: quel da la scienza e da las valurs umanas generalas. Tr. il 1800 ed il 1820 avevan bunamain tut las vischnancas ina scola, ils stabiliments eran però savens insuffizients e la scola pauc frequentada. Las scolas privatas, fundadas e mantegnidas da plevons, èn stadas da curta durada: a Tusaun ha instruì il decan Leonhard Truog (1801-30), a Farschno Elias Looser (1826-39), a Versomi Valentin von Castelberg (doc. il 1809), a Sievgia Georg Reutner (1819-29) ed a Schluein P. Franz Sales Brunner (1832-33). Il temp da scola durava a sias uras en media 15-20 emnas l'onn, salvadas tr. il december e l'avrigl, ed anc il 1839 na frequentavan lunsch betg tut ils uffants la scola (en il cirquit dad Il Plaun p.ex. mo la mesadad). Scolas da l'entir onn manavan mo 10 vischnancas. Fundamental è daventà il plan da scola dal 1813, la «Anleitung zur Verbesserung der Landschulen im Kanton Graubünden». Quella accentuava las abilitads praticas da basa (leger, scriver e far quint) e promoveva las enconuschientschas da la patria e dal mund (istorgia e geografia). Era l'instrucziun religiusa e morala era vegnida integrada en l'urari da scola, ella ha dentant pers sia impurtanza tradiziunala. Per ils politichers lib. dals onns 1830-50 era la scolaziun generala dal pievel la premissa per il progress economic ed il meglier med per promover quel. Ins vuleva meglierar l'agricultura cun scolar ils uffants en quella sparta e schliar u almain mitigiar il problem dal pauperesser cun scolar era ils uffants da geniturs basegnus. Premissa per cuntanscher quellas finamiras era ina scola obligatorica cun cuntegns principals prescrits ed il squitsch da stuair cuntanscher ils resultats aspirads. Il 1827 ha il plevon e professer Otto Carisch inizià la fundaziun da l'Uniun evangelica da scola cun l'intent da meglierar las scolas ruralas. Il 1832 è suondada la Societad per la meglieraziun da las scolas cat., fundada da members cat. dal Cussegl grond (Uniun cristiana da scola e d'educaziun dal Grischun). Quellas duas societads èn stadas ils motors per propi dal moviment scolastic modern che sa chattava en ils onns 1830-50 en in process da transfurmaziun da la scola religius-confessiunala ad ina scola laicistica, ma cristiana en sias valurs, e d'ina scola facultativa e privata ad ina scola publica ed obligatorica finanziada dal maun public ed incumbensada e controllada dal Stadi (centralisaziun). Da vart cat. èn ils spirituals sa deliberads dal sforz da dar scola. Il plevons (cat. e ref.) han surpiglià per ils proxims radund 100 onns il presidi dals cussegls da scola e p.p. era l'inspectorat da scola (ils laics qualifitgads mancavan anc). Las Baselgias han mantegnì qua tras la pussaivladad da procurar che la scola servia era a lur interess religius e confessiunals; ellas han dentant era giugà ina rolla decisiva cun sustegnair ils sforzs per sviluppar la scolaziun generala e francar quella en il patratgar dal pievel cumin. Siond che las scolas elementaras dals emprims decennis stuevan vegnir finanziadas da las vischnancas, n'avessan quellas betg pudì subsister en il 19. tsch. senza il sustegn finanzial ed ideal da vart da privats e da las Baselgias. Il 1838 ha il Cussegl grond instituì in cussegl d'educaziun chant. paritetic per las scolas primaras ch'ha surpiglià l'atun 1845 la controlla da tut las scolas, cun excepziun dal Seminari da spirituals a Cuira. L'urden da scola dal 1846 ha formulà l'emprima giada in obligatori general da scola e la frequentaziun impegnativa da la scola per ils uffants da 7-14 onns ed ha ordinà a las vischnancas da furmar corporaziuns da scola, da procurar per l'infrastructura necessaria e d'eleger cussegls da scola e scolasts. Quest urden da scola marca l'entschatta per propi da la "scola moderna", sviluppada ulteriuramain il 1853 (reorganisaziun), il 1856 (plan d'instrucziun) ed il 1859 (urden da scola). Sco roms obligatorics èn vegnids declerads: la ductrina cristiana, leger, scriver (calligrafia), far quints a bucca ed en scrit, lingua materna e chant, per uffants da lingua tal. e rum. ultra da quai in'instrucziun da tudestg. En il decurs dals tschintg decennis suandants han ins cuntanschì ina scolarisaziun da la giuventetgna per l'entir territori, la professiunalisaziun da la magistraglia e la normaziun da la purschida da furmaziun. La normaziun è sa mussada tant en la structura externa da la scola sco era en las chasas da scola, il mobigliar, ils tips da scola u la durada da l'onn scolastic, ma era en la structura interna da quella cun il passadi d'ina instrucziun individuala a l'instrucziun collectiva en classa, cun la reducziun da las scolas cumplessivas u cun il remplazzament da cudeschs da scola antiquads (singuls cudeschs da scola chattan ins pir a partir da ca. l'onn 1830) e da meds auxiliars tras meds d'instrucziun chant. (standardisaziun) per ils differents roms d'instrucziun ed onns scolastics. Las relaziuns linguisticas pretendevan ultra da quai translaziuns e producziuns originalas per tut las trais linguas chant. e per ils idioms rum., en pli era manuals per l'emprima instrucziun en tudestg. Ils Rumantschs han stuì procurar a la bahuta per cudeschs da scola, e quels stuevan resguardar sper ils idioms era las differenzas e predilecziuns confessiunalas e regiunalas. E tut quai betg mo per ina, mabain per otg classas e cun magisters ch'han giudì ina scolaziun rum. (almain elementara) pir suenter il 1860. Igl è da sa smirvegliar che la scola rum. ha insumma pudì fitgar pe e surviver durant plirs decennis sut talas cundiziuns difficilas. Ina conscienza da cumbat per la lingua ha generà en ils onns 1870 la Renaschientscha retorum. ("Stai si, defenda", Giacun Hasper Muoth) ch'ha spendrà il rumantsch sco rom da scola e l'incumbensa publica da tgirar e promover la cultura rum. en scola. La suveranitad com. en fatgs pratics da scola ha procurà per ina scola elementara realmain confessiunala e colliada stretgamain cun il puls vital da la vischnanca fin lunsch viaden il 20. tschientaner. Las scolas da las vischnancas purilas avevan tuttavia in auter caracter che quellas dals centers turistics ed industrials e da la citad da Cuira - betg mo per quai che reguardava la durada da l'onn da scola. Durant il mez onn ch'ils uffants n'avevan nagina scola, gidavan els en il menaschi puril dals geniturs, gievan a lavurar sco famegls e fantschellas era en autras vischnancas (fin viaden ils onns 1950) u sa rendevan anc en la segunda mesadad dal 19. tsch. en rotschas sco Schuobacheclers en la Germania dal Sid u sco spazzachamins tr.a. en la Lumbardia ed a Vienna. Il 1852 ha il chantun Grischun fixà la durada da scola al minimum da 24 emnas, ed il 1904 è il pievel s'exprimì per 28 emnas ad otg onns scolastics e 26 emnas a nov onns scolastics. Il 1961 han ins introducì la durada da 34 emnas a 33 lecziuns l'emna (36 lecziuns per la scola secundara), la scola reala e classas auxiliaras per scolaziun speziala sco era il servetsch medical e dental da scola obligatoric. Il 1972 han ins fixà la durada da scola a 40 emnas l'onn (minimum 37 per la scola primara) e declerà obligatorics il novavel onn da scola e l'entschatta da scola unitara suenter las vacanzas da stad.  

Tips da scola e plans d'instrucziun

L'urden da scola dal 1846 enconuscheva trais differents tips da scola elementara: la scola d'entir onn, la scola d'enviern cun ina dotaziun minimala da 22 lecziuns l'emna durant tschintg mais e la scola da repetiziun durant la stad (trais mezs dis, obligatorics per scolas d'enviern cun pli pauc che 22 lecziuns l'emna). Cuntrari a la media svizra prevaleva en il Grischun gia adina il dumber da classas manadas a moda coeducativa. Fin viaden ils onns 1870 vegnivan las bleras scolas primaras e realas manadas sco scolas cumplessivas, ed anc en ils onns 1950 aveva la plipart da las scolas pliras classas cun dus fin tschintg annadas da scolars. Il plan d'instrucziun dal 1856 tenor Sebastian Zuberbühler è vegnì remplazzà il 1894 tras il «Plan d'instrucziun per las scolas primaras dal chantun Grischun» - l'emprim plan obligatoric - che ha recepì las ideas d'educaziun ed instrucziun (analisa, sintesa, assoziaziun, sistem, metoda) da Johann Friedrich Herbart (1776-1841) e da Tuiskon Ziller (1817-82). Gia a partir dal 1903 èn quest plan d'instrucziun ed ils cudeschs da lectura elavurads sin basa da quel vegnids substituids cun arguments da dretg constituziunal, da politica linguistica e da cardientscha. Cura che la Regenza ha preschentà il 1896 ils novs cudeschs da lectura obligatorics per la segunda e terza classa primara, ha Caspar Decurtins accusà ella da vulair germanisar culturalmain e pajaunisar ils Rumantschs cun imponer ad els la lectura dal «Robinson» resp. dals «Nibelungs». Per mauns da las scolas cat. ha Pader Maurus Carnot scrit il «Sigisbert en Rezia» (1899) che raquinta da la cristianisaziun ed urbarisaziun da la Rezia. Il postulat per l'instrucziun d'istorgia e pedagogia al Seminari scolastic tenor confessiuns, inoltrà il 1927 dal Corpus catolic, è vegnì refusà da la Regenza. Quai è stà la davosa lutga per la scola confessiunala.

La questiun da la lingua da scola

L'onn 1866 è la conferenza scolastica a La Punt/Rehanau sa fatschentada cun la dumonda dal rumantsch en scola: tgenin(s) idiom(s) e quala(s) grammatica(s) duain vegnir applitgads? I mancavan ils cudeschs d'exercizis e da lectura che duevan pussibilitar ina scolaziun rum. sistematica e bain fundada. Ils scolasts han decidi da simplifitgar la chaussa cun introducir il "romontsch fusiunau" creà da Gion Antoni Bühler. Il sustegn da l'Engiadina mancava ed ins ha stuì returnar suenter intginas confusiuns als idioms. Ultra da quai avevan tscherts circuls era snegà al Chantun il dretg d'imponer a las vischnancas il tip da scola, e blers Rumantschs renviavan il plan d'instrucziun dal tudestg declerà obligatoric senza dumandar il suveran. Avant il 1920 regnava ina tendenza uffiziala d'intensivar l'instrucziun dal tudestg avant che avair emprendì andantamain rumantsch. Sco cumpromiss avev'ins acceptà l'instrucziun dal tudestg a partir da la quarta classa. Ils scolasts sezs possedevan avant il 1925 bunas enconuschientschas da la grammatica tud. e main bunas da quella rum. - i mancava al Seminari scolastic il material d'instrucziun adattà ed impegnativ per ina buna instrucziun rum. da scolasts e scolars. Il 2007-10 han numerusas scolas rum. introducì il rumantsch grischun en scola (Val Müstair, Grischun Central, Cuira, Trin, parts da la Foppa).

Scola secundara
Cun in retard da var 50 onns èn vegnidas fundadas las scolas secundaras, las emprimas en ils onns 1870-90, p.ex. ad Andeer e Ziràn, Cuira e Tavau. L'Ordinaziun dal 1902 per la fundaziun da scolas secundaras ha permess da differenziar la scolaziun elementara superiura. Il 1907 cumpara l'emprim reglement - l'emprim plan d'instrucziun elavurà per las scolas secundaras è dentant sin maisa pir il 1929 e pir il 1940 in regulativ impegnativ. A l'entschatta aveva ella num scola reala, pli tard è sa stabilida la designaziun da scola secundara. Ella furma la colliaziun cun las scolas professiunalas ed è permeabla per las scolas medias. 

Scola manuala
Iniziada da la lescha da scola dal 1961. Tenor quella frequentan ils scolars suenter la sisavla classa ubain il gimnasi, la scola secundara u la scola manuala (sper u enstagl dal stgalim primar superiur vertent). L'emprim plan d'instrucziun deriva da l'onn 1967 (revedì il 1974). L'accent vegn mess, sper la furmaziun generala sin la furmaziun dal talent pratic.

Scolas auxiliaras e spezialas
Talas vegnan frequentadas prevalentamain dad uffants cun difficultads d'emprender ch'èn d'attribuir a problems ed impediments socials, psichics e fisics. L'introducziun da l'obligatori general da scola na sa referiva betg ad uffants e giuvenils cun impediments corporals u spiertals; quels valevan sco incapabels per ina furmaziun e na vegnivan per il pli gnanc tramess a scola dals geniturs. Il 1881 han Maria Cathrina Berger (sco magistra) ed il plevon da citad Rudolf Grubenmann avert a Cuira ina "Nachhülfsklasse" per impedids; ella è vegnida manada enavant (suenter in'interrupziun) a partir dal 1894 sco "classa speziala" da la citad. Era la scolaziun d'in corp d'instrucziun adattà  è d'engraziar a l'iniziativa privata, o.t. a la Societad svizra d'utilitad publica. Il 1935 ha il professer Grischun Eduard Montalta avert a Friburg il Seminari da pedagogia curativa sco partiziun dal Seminari pedagogic da l'universitad.
Cun l'entrada en vigur da la lescha fed. davart l'assicuranza per invaliditad dal 1960 èn las instituziuns privatas, semistatalas u chant. en quest sectur da la scola vegnids reglementads e subvenziunads per l'entira Svizra. La lescha da scola dal 1961 ha mess il fundament per la creaziun da classas auxiliaras per ina scolaziun spez. e dapi il 1968 dat il Servetsch psicologic da scola scleriments areguard ina scolaziun spez. en classas auxiliaras, classas pitschnas u classas per uffants impedids corporalmain u donnegiads cerebralmain.
La creaziun da las scolinas ha gì in svilup sumegliantamain diversifitgà sco quella da la scola elementara. 
 
Scolaziun dals magisters
Avant il 1850 vegnivan preparads ils paucs magisters en in'atgna partiziun a la Scola chantunala evang. (dapi il 1821) resp. cat. (dapi il 1833) e ad Aschera (a partir dal 1837). Quella giada era il magister pajà pli mal e stimà pli pauc en la societad agricula ch'il paster da muvel. Il 1858/59 eran registrads 10 spirituals, 17 magistras e 442 magisters, il pli giuven da 15 onns, il pli vegl dad 88. Tr. ils onns scolastics 1851/52 e 1924/25 è la part dal corp d'instrucziun patentà s'augmentada da 16,5 % a 100%. La Scola chant. a Cuira manava dapi il 1850 in agen curs da trais onns per magisters, ella n'ha dentant purschì avant il 1861 insumma nagin'instrucziun rum. obligatorica per magisters rum. e da là davent ina lad. ed ina surs. mal dotadas. La situaziun è sa meglierada pir a partir dal 1914, ed il 1925 han ils emprims Rumantschs fatg lur patenta en in'atgna partiziun (tr.a. Alfons Maissen ed Andrea Schorta). Ils seminarists da lingua tal. gievan dapi il 1888 ils emprims dus onns al proseminari tal. a Roveredo ed han pudì far l'emprima patenta tal. il 1912. En ils lungs mais da stad s'occupavan ils magisters primarmain en l'agricultura, ma era en il commerzi, il transport e l'hotellaria. L'augment da scolas da lavur (obligatoricas dapi il 1883) e dad absolventas dals Seminaris scolastics han chaschunà en il 20. tsch. la feminisaziun da la professiun. L'Uniun grischuna da scolasts, fundada 1883 a Malans, ha stuì lavurar ditg per procurar al magister il respect social ed in'andanta existenza materiala. Fin lunsch viaden en il tschientaner passà eran il magister ed il spiritual en blers vitgs ils sulets cun ina furmaziun pli elevada. Els han tratg fin en ils onns 1970 il char da la cultura grischuna trilingua sco organisaturs, cumponists, scripturs e poets, dirigents ed organists, pres. dad uniuns, perscrutaders da la cultira, cultura ed istorgia da vitgs e valladas.

Inspectorat da scola
Avant il 1827 vegniva la scola com. inspectorada (sche insumma) per ordinari dal plevon. Alura ha la Societad evangelica per la scola obligà ses comm. (per il pli medemamain plevons engaschads) da visitar las scolas ina fin duas giadas l'onn. A partir dal 1838 ha il Cussegl d'educaziun engaschà ed instruì inspecturs. L'Urden da scola dal 1859 ha reglà duairs e cumpetenzas dals 12 inspecturs, ed il 1881 èn vegnids creads set inspectorats. L'inspectorat vegniva resentì en ils emprims decennis sco ingerenza statala betg giavischada. Dapi il 1917 vegnivan ils inspecturs elegids da la Regenza ed eran suttamess a la Cumissiun chant. d'educaziun, e dapi il 1942 èn els emploiads chant. cun paja fixa. Actualmain vegnan els elegids dal chau dal Dep. d'educaziun. Lur funcziun è sa midada pass per pass da quella d'in controllader a quella d'in cussegliader.
 

Schwygly, Hans

Scola auta da pedagogia dal Grischun (SAPGR)