Selva

Semadeni, Jon

Fin a la fin dal temp mesolitic (ca. 5000 a.C.) pon ins quintar cun in guaud per gronda part natiral. La situaziun è sa midada decisivamain en il temp neolitic, cura che l'uman è passà ad ina economia agrara ed è intervegnì tras quai cun effect duraivel en ils sistems ecologics. L'explotaziun e la runcada dals guauds en vischinanza da culegnas ha fatg nascher novas furmas da la cuntrada e da la vegetaziun. Malgrà las intervenziuns pli e pli grondas dals umans en la cuntrada forestala tras la pasculaziun e l'explotaziun da laina dad arder per l'elavuraziun da minerals da metal, sco p.ex. en il Surses dapi il temp da bronz (Minieras), pon ins presumar che las Alps e las Prealps settentriunalas eran anc dal temp da la conquista rom. per gronda part cuvertas da guaud. Il temp rom. n'era betg mo caracterisà d'ina expansiun marcanta dal terren cultivabel tras manaschis agriculs, ma era tras l'existenza da numerusas branschas economicas cun in grond basegn da laina: chasas da lain, l'export da rascha, il bitum e la tieula dal territori alpin (Strabo). Tenor Plinius il vegl vegniva flottada laina da larsch da las Alps en l'Italia dal Nord, e perfin a Roma vegniva quella utilisada per construir edifizis represchentativs.
 

En l'urden d'utilisaziun agricul-collectiv da quel temp na sa laschava il guaud betg cunfinar cleramain dal rest dal terren cultivà. El serviva a l'economia da laina e vegniva utilisà per ir a chatscha (Schetga), per pascular il muvel manidel e gross e per engraschar ils portgs (guauds da ruver); el furniva era mel, pumaraida, fritga selvadia, bulieus, ragischs ed ervas (Nutriment). Tut las chasadas basegnavan laina dad arder per cuschinar e stgaudar e da temp en temp era laina da construcziun. A las industrias che consumavan grondas quantitads da laina - sco las fundarias da minerals da metals - concedivan  ils regents era dretgs d'utilisar il guaud per garantir il manaschi a lung term. En regiuns cun blera laina ed en intschess idrografics cun auas flottablas (Flottaziun) vendevan ils signurs territorials resp. lur successurs, ils vischinadis, a martgadants da laina periodicamain il dretg da schmerscher entiras surfatschas da guaud, p.ex. en l'Engiadina Bassa per las salinas dad Alla (Commerzi da laina).
La colonisaziun ed urbarisaziun tras ils umans en il temp medieval è vegnida considerada ditg sulettamain sco act da destrucziun dal guaud e sco conquista da terren per la cultivaziun dad ers. Ma gist en il temp da la colonisaziun e da la cultivaziun intensiva dal terren en il temp autmedieval è progredì il process d'urbarisaziun en etappas ed a moda relativamain planisada, essend che betg tut il terren da guaud na s'adattava per cultivar granezza. Terrens main fritgaivels vegnivan surlaschads suenter onns d'utilisaziun agricula (ers) savens puspè cumplettamain al guaud. Ultra da la disposiziun dal spazi natiral dirigivan era facturs economics, signurils e demografics il process da l'urbarisaziun. L'urbarisaziun dal terren tras runcadas vegniva effectuada surtut da nobels (p.ex. ils baruns de Vaz), baselgias (l'uvestgieu da Cuira) e claustras (Mustér, Curvalda, Müstair). Sco signurs feudals profitavan quels dals tschains e da las dieschmas dal nov terren cultivà en furma da tributs en natiralias. En ils onns 1180 ha deliberà il papa ils benedictins da la dieschma sin novas runcadas (Neubruchzehnt). Per ils purs runcaders sezs cunvegniva la lavur dira: els pudevan utilisar il terren urbarisà per vita duranta. En ils territoris prealpins e nordalpins cun abitadis sparpagliads han ils purs runcaders stgaffì o.t. novs bains per muvel e novas tegias da chaschar (il pli bain visibel è quai en la Stussavgia). Els cultivavan tr.a. era ers, ina part bainquant pli gronda da lur terren explotavan els dentant a moda extensiva sin las pastgiras. L'expansiun da l'allevament da muvel en il temp medieval tardiv ha provocà ina expansiun zuppada dals pastgs libers da guaud sin il stgalim alpin ed ha contribuì - sper il clima - al sbassament dal cunfin superiur dal guaud. Las activitads d'urbarisaziun eran accumpagnadas da mesiras da protecziun dal guaud, ma la separaziun dals guauds da protecziun cunter lavinas e bovas (gualts ambanieus, gods muoings, gods avuados, jüradas, schetgas) e dals guauds da diever è attestada en il Grischun pir en il 16. tschientaner. Il muster da la distribuziun dal guaud, sco quai ch'el sa manifesta en ils territoris colonisads enturn il 1600, è restà tut en tut identic fin a las reemplantaziuns en il 19. tschientaner.
La regaglia da guaud era en il temp medieval tempriv en ils mauns dal retg, pli tard en possess dals conts ed en il temp medieval tardiv finalmain en quel dals vischinadis. Ils spazis d'utilisaziun da las differentas colonias sa cuvrivan parzialmain savens, e cura ch'ils abitadis èn s'avischinads in da l'auter e ch'ils purs han cumenzà a partitgar surtut l'allevament da muvel gross, èn naschids pli e pli conflicts per cunfins da pastgiras, per l'utilisaziun da guauds e per ils dretgs da passadi. Cun reparter ils dretgs d'usufruct e termar ils territoris d'utilisaziun (lung auals, flums, plantas marcantas u puncts topografics caracteristics) empruvavan las autoritads dad accumadar ils conflicts. Las veglias e grondas vischnancas avevan per regla il suramaun sur ils vischinadis e las corporaziuns. Conflicts d'usufruct naschivan era a l'intern da las vischnancas tr. differentas gruppas socialas u tr. vischins e fulasters/enderses. In dretg illimità a l'astg e pastg avevan mo ils vischins. La distribuziun da las parts da laina succedeva tras il guardian forestal u tras il selvicultur che exequiva quella ens. cun ils giurads per regla en il guaud sez. Mintga requirent aveva alura da smerscher sez la laina attribuida ad el e da pinar e manar quella a chasa entaifer in termin fixà. Las lavurs da guaud eran las pli impurtantas lavurs dals purs durant l'enviern. I valeva en general il princip dal basegn, v.d. che mintga usufructuari stueva pudair cuvrir ses agen basegn da laina dad arder e da diever. La quantitad da laina attribuida dependeva pia da la grondezza dal bain e da l'economia da famiglia. Scumandada era la vendita da laina ordaifer l'associaziun d'utilisaziun. Vers la fin dal 18. tsch. propagavan circuls docts sco la Societad dals amis da l'agricultura  (Societads economicas) en il «Sammler» la protecziun dal guaud cunter la surexplotaziun da quel e proponivan novas furmas d'utilisaziun, p.ex. (cun pauc success) l'aboliziun da la pasculaziun cumina (era) en il guauds.
 

Il stadi dal guaud e l'utilisaziun da quel èn stads era suenter il 1800 sut l'ensaina d'in grond augment dal consum da laina. Las runcadas exequidas per l'explotaziun da laina senza novas emplantaziuns e l'utilisaziun dal terren urbarisà per l'agricultura han provocà ina diminuziun massiva da la surfatscha da guaud en l'emprima mesadad dal 19. tschientaner. Cun il passadi dals dretgs d'utilisaziun com. e rurals als novs possessurs da guaud (vischins dal lieu, burgais, vischnancas burgaisas e corporaziuns) durant e suenter la Helvetica èn vegnidas stgaffidas en blers lieus novas premissas per la disposiziun dal guaud. Il 1822 ha publitgà il maister selvicultur bernais Karl Albrecht Kasthofer ses «Memorial über die Einführung einer besseren Waldwirtschaft in Graubünden» ch'è daventà il brevier dals cultivaturs forestals grischuns e ch'ha fructifitgà il «Waldbüchlein» da Peter Conradin von Planta (cumparì il 1848). Suenter ils gronds donns tras las auazuns dal 1834, provocadas tenor ils idrologs e politichers dad ina explotaziun abusiva dal guaud, ha relaschà il Cussegl grond il 1836 l'emprima ordinaziun davart l'utilisaziun dals guauds ed ha engaschà, suenter la nova catastrofa d'auazuns dal 1839, in inspectur forestal chant. (Johann Buol) d'elavurar, en collavuraziun cun las vischnancas, in plan per in'explotaziun e reemplantaziun precauta dal guaud. Las vischnancas, che possedevan la pli gronda part dals guauds, èn sa dustadas cunter la limitaziun da lur dretgs d'utilisaziun tras il Chantun ed han cuntinuà cun ils tagls radicals. Suenter ina reorganisaziun da la selvicultura il 1851 e l'engaschament da selviculturs cirq. èn ils decrets vegnids exequids a moda pli effectiva. La Societad forestala svizra ha adoptà il 1856 l'argumentaziun davart la "rolla dal guaud en l'economia da la natira" ed ha pretendì dal Cussegl fed. da laschar examinar il stadi dals guauds e dals auals selvadis en muntogna. Ils rapports dals professers dal Politecnicum da Turitg han rendì attent en maniera impressiunanta al stadi alarmant, ma pir novas catastrofas d'auazuns (p.ex. il 1868) han manà a l'art. 24 da la Const. fed. revidida dal 1874 che ha conferì a la Confed. il dretg da la surveglianza suprema sur la polizia da construcziuns idraulicas e sur la polizia forestala en l'auta muntogna. Per exequir l'incumbensa constitutiva han ins instituì il 1875 l'Inspecturat forestal fed. (oz Uffizi da selvicultura) cun il Grischun Johann Wilhelm Fortunat Coaz sco emprim inspectur forestal superiur federal. La veritabla svieuta en la politica forestala è succedida cun la lescha fed. dal 1876 davart la polizia forestala. L'introducziun da l'obligatori da stabilir in plan d'utilisaziun dal guaud aveva la finamira da garantir in'explotaziun persistenta; la partiziun reala e la vendita da guauds publics èn vegnidas scumandadas. La pli impurtanta disposiziun è stada probablamain l'obligaziun da mantegnair ils guauds (scumond da runcar) e d'amplifitgar quels là nua ch'ins pudeva stgaffir, tras reemplantaziuns, novs guauds da protecziun. Uschia han ins pudì realisar en l'entira zona prealpina tr. il Lai da Constanza ed il Lai da Genevra, o.t. en regiuns periclitadas d'erosiun, novas plantaziuns da guaud extendidas (en il Grischun tr.a. ils guauds dad Escher, p.ex. a Morissen). L'onn 1919 han fundà 59 vischnancas e sis corporaziuns la "Selva" ch'ha surpiglià l'organisaziun dal commerzi da laina.
En il decurs dal 20. tsch. è s'augmentà l'effectiv dal guaud en Svizra, o.t. grazia a las reemplantaziuns, per dapli che 40% a ca. 30% da la surfatscha totala dal pajais l'onn 1995 (Grischun 1950 en total 166'472 ha; 1997 189'739, v.d. ca. 26,5% da la surfatscha dal Chantun). Surfatschas pli grondas èn vegnidas tagliadas mo durant la Segunda Guerra mundiala en il rom da la Battaglia dal graun. La diminuziun da la surfatscha agricula, cultivada a moda extensiva dapi ils onns 1970, ha favurisà l'avanzament dal guaud. En il davos quart dal 20. tsch. è la relaziun da la societad cun il guaud sa midada fundamentalmain. Il profit economic tras la producziun da laina ha pers sia impurtanza, la valur dal guaud per la cuntrada e l'ecologia sco era sia funcziun sco areal da recreaziun e da temp liber èn percunter daventadas impurtantas. La nova relaziun cun il guaud è era sa mussada en la discussiun davart la mort dal guaud ch'era daventada en ils onns 1983-85 en Svizra tud. il tema central sin il champ da la politica ambientala. Suenter differentas revisiuns pli pitschnas è la lescha da polizia forestala vegnida remplazzada il 1991 tras la lescha fed. davart il guaud. En il tractament dal guaud han ins midà suenter il 2000 successivamain d'ina cultivaziun schematica, basada sin la vegliadetgna da las plantas, ad ina selvicultura che tegna quint pli fitg da la natira.
Ils 27 e 28 da favr. 1990 ha l'orcan Vivian terrà en il spazi alpin immensas surfatschas da guaud, en il Grischun o.t. sisum la Surselva (Val Medel, Mustér).
Selviculturs, guardians da giuradas e da guauds da diever na giudevan a l'entsch. dal 19. tsch. en general nagina scolaziun specifica. Il Politecnicum, fundà il 1855 a Turitg, offriva dapi il cumenzament ina "scola forestala". Per sustegnair la pratica e la scienza tras la perscrutaziun han ins fundà (en agiunta a l'institut a Birmensdorf/ZH) il 1935 l'Institut per la perscrutaziun da naiv e lavinas a Tavau. En ils onns 1960 è vegnida introducida la scolaziun professiunala per bostgers, e la furmaziun dals selviculturs è vegnida surdada a la Scola da selviculturs a Maiavilla ed a quella da Lyss/BE, purtadas dal concordat interchantunal.  Possessurs da guaud en il Grischun 1980: Confederaziun 224 ha; Chantun 840; vischnancas e corporaziuns 159'034; privats 14'374.
 

Selva

Semadeni, Jon