e-LIR / Lexicon
Assistenza e-LIR
Contact
Publicaziun
Sponsurs
|
Lexicon Istoric Retic (LIR)
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Socialdemocrats
Ils precursurs da la Partida socialdemocratica (PS) eran dapi il 1819 en il Grischun las associaziuns da mastergnants e da lavurers sco era las societads da furmaziun da lavurers e las associaziuns da Grütli (Grütlians da Cuira 1848). Il Grischun n'è betg vegnì industrialisà da quel temp, ed uschia n'ha giugà il moviment socialdemocratic nagina rolla en la politica da partida dal 19. tschientaner. El è sa limità a Cuira, a Landquart, a Tusaun ed als centers turistics da Tavau, Arosa e S. Murezzan. Il moviment socialdemocratic, sustegnì da Luzius Michel en ils onns 1870, n'ha betg prosperà fitg bain. Enturn il 1900 ha el spustà l'accent da la pitschna burgaisia a l'ala sindicala. Ils 27-5-1906 èn s'unidas las uniuns da lavurers ed ils Grütlians, sut la direcziun dad Artur Gamser e da Bartholomäus Hofmänner, a la PS ch'è daventada ina secziun da la PS naz.; ella era organisada sco partida da comm. e vegniva dirigida d'ina secziun administrativa en roda. La PS cumpigliava las organisaziuns sindicalas sco era las uniuns e societads politicas: las associaziuns da Grütli e las societads da furmaziun, ils purtaders dal cumbat proletar. Gia il 1908 ha la PS candidà per il Cussegl guvernativ, ed il 1911 ha ella cumbattì senza success per il (nov) e sisavel sez en il Cussegl naziunal. Il 1917 è sa separada l'Associaziun dal Grütli da Cuira sco Partida populara socialdemocratica da la PS. La chauma naz. dal nov. 1918 (centers en il Grischun: Cuira e Tavau) ha chattà en general l'aderenza dals socialists, ella è dentant vegnida reprimida cun forza militara. Il 1917-18 èn sa furmadas duas gruppaziuns: l'ina da quellas, constituida enturn Gamser, refusava la dictatura dal proletariat e vuleva mantegnair las associaziuns da Grütli (Hans Meng, member da la PL fin il 1918, era daventà il 1919 l'emprim cuss. naz. da la PS); l'autra, furmada enturn Christian Albert Hitz e Moses Silberroth, pretendeva la fusiun totala dals Grütlians cun la partida, refusava dentant la defensiun naz. militara e proclamava la dictatura proletara; questa gruppa ha dominà ils dis da partida dal 1917-21. Il sett. 1919 ha la basa da la PS refusà cun radund dus terzs da las vuschs l'adesiun a la Terza Internaziunala, ina colliaziun internaz. da partidas communistas ad in'organisaziun mundiala. La separaziun ideologica ha gì in effect paralisant: suenter il 1920 èn sa schliadas plaun a plaun las associaziuns grütlianas, ed ina part ha bandunà la PS. Las secziuns da Cuira e Tavau han scumandà agitaziuns communistas en lur secziuns. Gaudenz Canova ha alura puspè unì la partida ed è vegnì delegà en ils onns 1922-25 e 1928-35 en il Cussegl naz. a Berna. Sut il presidi da Jakob Moham ha la PS elavurà il 1926 in nov program d'acziun ed ha decretà il 1928 novs statuts. Tuttina ha stagnà la partida - la pressiun da vart dals patruns ha tegnì davent blers lavurers da la PS ch'ha pers blera substanza a la PD en ils onns 1930. L'antifaschissem decidì ha fatg onur a la PS, el n'ha dentant betg gidà a schliar ses problems da quel temp. La crisa economica e la cooperaziun en l'uschen. Moviment directiv (Richtlinienbewegung) han il cuntrari rinforzà la PD. Il 1935 è sortì Canova dal Cussegl naz., e la partida è crudada da 25'000 (1931) sin 16'000 (1939) vuschs. Ella ha pers ils emploiads da las VFF, da la VR e dal Stadi a la PD. Las partidas burgaisas ed il sistem da maiorz han minimisà la fracziun da la PS en il Cussegl grond: ella ha surpassà pir l'onn 2000 ils 10 mandats (13). A Cuira, nua che la PS predominava dapi decennis, è sa separada il 1945 ina fracziun communista sco Partida da la lavur (da curta durada). Cun l'introducziun da l'AVS il 1947 ha cuntanschì la PS ina finamira sociopolitica fitg impurtanta. La guerra fraida ha fatg grond donn ad ella, ma il 1959 ha la PS puspè pudì metter, cun Hans Stiffler, in cuss. naz. e dal 1963-71 ses emprim cuss. guv. (Claudio Lardi è suandà il 1999-2010 sco segund exponent da la PS en la Regenza). Suenter perditas da 4% en las elecziuns dal Cussegl naziunal en ils onns 1960, ha la PS pudì dublar quest potenzial a 24% fin il 1983; il 1975 ha ella mess in cuss. naz. ed ha conquistà il 1991 in segund mandat a quint da la PPC (fin il 1999). La PS fa dapi il 1999 ca. 24-26% da las vuschs (segunda ferma partida) che sa pajan dentant sulettamain a Cuira ed a Landquart ed en las elecziuns dal Cussegl naz. (sistem da proporz) en mandats correspundents - ina consequenza da las tschernas dals deputads en il Cussegl grond tenor il sistem da maiorz. Il 1979 è vegnida fundada la gruppa dals Giuven-socialists, activa publicamain fin il 1993 mo sporadicamain, alura ha ella rinforzà sias activitads tr.a. cun in'atgna glista en las elecziuns dal Cussegl naziunal. Ils organs uffizials da la PS èn: «Der Volksfreund», «Der Volksmann», «Die Volkswacht» (fin il 1911). «Die Bündner Volkswacht» (1911-30), integrada alura en «Die Volksstimme» songagliaisa.
Litteratura:
M. Bundi, Arbeiterbewegung und Sozialdemokratie in Graubünden, 1981; A. Hämmerle e.a., Die Peripherie erwacht, en: 100 Jahre Sozialdemokratische Partei der Schweiz, 1988, 185-222; Metz, Graubünden 2 e 3; HbBG 3, 267-80; IG, 228-43; 100 onns Partida socialdemocrata grischuna, edì da R. Furter, 2006.
Adolf Collenberg
© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.
| |
|
Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail:
|
|
Soazza