e-LIR / Lexicon
Assistenza e-LIR
Contact
Publicaziun
Sponsurs
|
Lexicon Istoric Retic (LIR)
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Societads
Societads èn corporaziuns che sa basan sin la reuniun da persunas (a l'entschatta savens mo dad umens) che sa scuntran regularmain e che persequiteschan en il rom da lur organisaziun finamiras definidas dad ellas sezzas. La commembranza è voluntaria u dada tras isanza (p.ex. en il cas da las anteriuras cumpagnias da mats), ils comm. han da principi ils medems dretgs. Reglas e criteris fixads en scrit en statuts decidan tr.a. davart il scopo, la recepziun u l'exclusiun da comm. sco era davart las cumpetenzas da la radunanza general e da la suprastanza da la societad. La basa legala furman ils art. 60-79 dal «Cudesch civil svizzer».
Societads pli grondas distinguan tr. comm. ordinaris, che collavuran activamain e disponan da tut ils dretgs, e comm. exteriurs u onuraris che procuran tras commembranzas multiplas per ina rait ed ina renconuschientscha surregiunala. La societad svizra la pli impurtanta dal 18. tsch. era la Societad helvetica che sa reuniva annualmain, l'emprim a Schinznach/AG, cun in program che cumpigliava l'entir spectrum da la discussiun illuministica davart la refurma da las societads svizras e ch'aveva in grond resun era en il Grischun. In emprim effect è stada la fundaziun dal seminari filantropin a Lantsch Sut per l'educaziun republicana da la giuventetgna (aristocratica; Filantropins).
Las societads naschidas dal spiert da l'Illuminissem dal 18. e 19. tsch. intendevan la refurma entaifer il Stadi, la Baselgia e la societad burgaisa e chapivan lur activitads sco pensum "patriotic", v.d. sco servetsch al bain da la patria e da la communitad (Patriotissem). Ellas n'eran betg reuniuns dependentas directamain da las autoritads statalas u ecclesiasticas, mabain primarmain reuniuns da singulas persunas che derivavan per regla da l'elita sociala (signuria, elita intellectuala e mercantila) e ch'eran ils purtaders ils pli impurtants da la publicitad politica ed ecclesiastica (p.ex. ils Patriots en il 18. tsch.) e/u che vulevan promover u influenzar il svilup en in sectur da la societad (p.ex. ils comm. da l'Uniun evangelica da scola resp. da l'Uniun cristiana da scola e d'educaziun dal Grischun en ils onns 1830 e l'Uniun refurmistica dal 1842).
Singuls organisaturs sco fundaturs, pres. u secretaris furmavan en lur lieu d'activitad in center social e cultural e tegnevan en moviment las stentas refurmisticas. Questas societads sa consideravan sco cumplement dal stadi (anc senza pussanza e debel da finanzas) e da la baselgia en champs negligids fin alura. Ellas surpigliavan era incumbensas statalas per las qualas mancavan savens ils meds al Stadi (p.ex. per l'elavuraziun da statisticas, per enquistas) e per la scolaziun e l'examinaziun dad emprendists. Las societads ed uniuns servivan era a la baselgia cat. d'instruments per la derasaziun da l'ortodoxia e la mobilisaziun cunter il stadi secular, p.ex. l'Uniun da Pius; il Chor viril Ligia Grischa (Glion) è vegnì fundà l'onn 1852 sco chor surtut refurmà per Glion e conturn. Era ils lavurers èn s'unids l'emprim en societads ed uniuns, p.ex. en l'Associaziun dal Grütli ed en l'Associaziun da mastergnants. La contribuziun da las dunnas a la vita da las societads dal 19. tsch. (cun excepziun da las uniuns da chant) è difficila d'eruir. Las emprimas societads da dunnas eran il pli savens organisaziuns auxiliaras da las societads masculinas e suttastevan directamain u indirectamain ad ina direcziun masculina. En accord cun la distribuziun tradiziunala da las rollas surpigliavan las societads da dunnas pensums d'utilitad publica e da benefizienza sco la tgira da malsauns, il provediment da paupers u la surveglianza da scolas da lavur. Surtut en las regiuns ref. prestavan ellas cun quai in servetsch a la societad che vegniva accumplì en la Svizra cat. savens da muniessas, ma era da societads da dunnas cat. reunidas il 1912 en l'Uniun svizra da dunnas catolicas. Predominanta da la vart ref. era la Societad grischuna da dunnas per la meglieraziun da la moralitad (fundada il 1902 a Cuira) ch'aveva organisà tr.a. il 1922 a Cuira ina gronda dieta da dunnas davart il dretg da vuschar per las dunnas.
Societads economicas
Suenter avair intimà il 1766 (senza success) da fundar in'uniun economica per superar la paupradad e la mancanza da daners cun recepts mercantilistics, ha Martin von Planta fundà il 1778, ens. cun il medi Johann Georg Amstein ed il podestat Christian Hartmann Marin, represchentants dals circuls dals Patriots economics, la Societad dals amis da l'agricultura cun l'organ da publicaziun «Der Sammler» (1779-84). Sin giavisch uffizial da la Regenza grischuna è questa societad puspè vegnida reanimada da Marin l'oct. 1803 sco Societad economica (schliada il 1812), cun l'organ «Der Neue Sammler» (1804-12). Ultra da la promoziun da l'agricultura han ins era intimà da fundar industrias (chasanas). Influenzada dals Patriots, ha la Societad da bibliotecas, fundada il 1778 da Johann Baptista von Tscharner (*1751), laschà construir ina chasa da paupers a Cuira e projectà ina banca d'emprest. Il 1838 ha il "Bündnerischer Hülfsverein für arme Knaben, die ein Handwerk erlernen wollen" sustegnì tschients d'emprendists. Il 1840 ha la Societad grischuna per la scienza natirala, l'agricultura ed il mastergn pretendì dal Cussegl grond da promover quests champs a la Scola chantunala. Il 1847 è alura vegnida fundada l'actuala Societad d'utilitad publica dal Grischun. Organs (inter-)professiunals e chombras commerzialas promovan a partir da l'entsch. dal 20. tsch. l'economia, p.ex. l'Uniun purila grischuna, l'Uniun da traffic dal Grischun, l'Uniun forestala grischuna, la Federaziun dals patruns e l'Uniun grischuna d'artisanadi e mastergn. Intenziuns economicas (en il vast senn dal pled) tgiran era las societads da professiun, p.ex. l'Uniun grischuna dad hoteliers, la Societad da veterinaris grischuns, l'Uniun grischuna da scolasts e la Societad grischuna dals inschigners ed architects. La fusiun cun uniuns d'interess naz. dapi ca. il 1900 ha augmentà lur influenza.
Societads scientificas
Questas societads persequitavan duas finamiras: la scolaziun dals comm. tras lectura cuminaivla, instrucziun vicendaivla e lavur scientifica d'ina vart e l'instrucziun dal pievel tras ina derasaziun publica da novas enconuschientschas da l'autra vart. Las societads pli grondas publitgavan ils resultats da lur activitads internas en revistas, p.ex. ils Patriots e Refurmists en il «(Neuer) Sammler», la Societad istorica dal Grischun en ses «Jahresbericht» resp. en ses «Jahrbuch« e la Società grischuna per la perscrutaziun da la natira en ses «Jahresbericht». Il «Bündner Monatsblatt» è vegnì fundà il 1850 sco «Zeitschrift für Erziehungs-, Armenwesen und Volkswirtschaft» e cumpara oz sco «Zeitschrift für Bündner Geschichte, Landeskunde und Baukultur»; el vegn edì da la Societad per la perscrutaziun da la cultura grischuna che fa dapi il 1985 tr.a. las punts cun universitads (exteriuras) ed instituts da perscrutaziun. La rolla probablamain la pli impurtanta en la popularisaziun da savair pratic e da scienza populara han giugà, ultra da las gasettas, fin lunsch viaden il 20. tsch. ils chalenders derasads en millis d'exemplars. En ils davos decennis cumparan pli e pli societads scientificas en il Grischun, p.ex. a Tavau (societad per medischina/chirurgia ed astronomia).
Societads patrioticas e culturalas
La fundaziun dal Stadi fed. ha gì vastas consequenzas per il svilup da las societads. Per mancanza da partidas politicas sin plaun naz. e chant. han societads cun finamiras (era) patrioticas surpiglià la rolla d'intermediaturas tr. ils burgais ed il Stadi. En uniuns da tir (Direcziun chantunala da tiradurs), societads da chant (Uniun chantunala da chant dal Grischun) e societads da musica (Uniun chantunala da musica dal Grischun) èn sa constituidas novas furmas da cumpagnia e d'engaschament patriotic e cultural (era quel chapì sco patriotic). Las uniuns e societads permettevan als comm. da s'acquistar experientscha e prestige. Fin il 1890 èn era las partidas sa preschentadas sco "societads" (resp. "uniuns"), ed il stretg entretschament da la vita politica cun l'activitad da las societads localas e regiunalas sa manifestescha en il fatg che la commembranza e l'engaschament en societads ed uniuns era ina premissa indispensabla per l'acquist dad uffizis politics. Las festas confed. èn per blers comm. d'uniuns e societads la culminaziun da lur activitads en quellas associaziuns. Il 1842 p.ex. ha Cuira organisà la Festa da tir federala. Las festas fed. e chant. cun lur preschientscha mediala eran (ed èn anc adina) ina plattafurma che serva a comm. da la Regenza e ad exponents da partidas politicas a propagar lur ideas e lur intents. Il 1970 ha alura inizià ina depolitisaziun da la plipart da las societads ch'èn sa decleradas en il fratemp per gronda part sco politicamain e confessiunalmain neutralas. La diminuziun massiva da la populaziun en numerusas vischnancas pretenda l'aboliziun da singulas societads (o.t. dad uniuns da tiradurs e da chant) resp. lur salvament tras fusiun cun uniuns d'autras vischnancas.
Societads per la tgira da la lingua e cultura
Questas societads èn stadas dapi lur fundaziun enturn il 1900 e vegnan ad esser era en l'avegnir en lur totalitad d'impurtanza decisiva per la convivenza da las trais linguas chant. e per la survivenza dal rumantsch. Per la cuminanza rum. èn quai la Romania (1896), ch'ha fusiunà il 2006 cun la Renania (1922) surs. a la Surselva Romontscha, l'Uniun dals Grischs (1904) e l'Uniun Rumantscha da Surmeir (1921, fusiunada il 2007 cun la Renania suts. a l'Uniun Rumantscha Grischun Central) sco organisaziuns linguisticas e culturalas regiunalas; alura la Lia Rumantscha (1919) sco uniun da tetg, la Societad Retorumantscha (1885), la Cuminanza Rumantscha Radio e Televisiun (1946; Radio e Televisiun), l'Uniun da scripturas e scripturs rumantschs (1946, dapi il 2004 Uniun per la Litteratura Rumantscha) e la Giuventetgna Rumantscha (1991) sco organisaziuns surregiunalas cun incumbensas spez., e la finala l'Uniun da las Rumantschas e dals Rumantschs en la Bassa (URB) e la Quarta Lingua (1972) sco uniuns rum. ordaifer il chantun Grischun; per la cuminanza italofona dal Grischun la Pro Grigioni Italiano (1918) e per ils Gualsers l'Uniun dals Gualsers (1960).
Societads dad esters
Gia enturn il 1900 s'organisavan ils esters engaschads en l'hotellaria grischuna ed en l'industria da construcziun en societads d'orientaziun o.t. culturala e sociala. Ina gronda part da quellas èn vegnidas en ils onns 1920 e 1930 sut l'influenza e la controlla dals faschists e naziunalsocialists ed han stuì vegnir revitalisadas sin ina nova basa suenter il 1945. Ellas èn dentant sa profiladas sco purtadras da cultura mo en ils centers da l'economia e da l'hotellaria.
Litteratura:
W. Dolf, Die ökonomisch-patriotische Bewegung in Bünden, 1943; U. Im Hof, Das gesellige Jahrhundert, 1982; E. Erne, Die schweizerischen Sozietäten, 1988; Jenny, Handwerk und Industrie; H.U. Jost, Zur Geschichte des Vereinswesens in der Schweiz, en: Handbuch der Schweizerischen Volkskultur 1, edì da P. Hugger, 1992, 467-84; Festgenossen, edì da B. Schader, W. Leimgruber, 1993; HbBG 3 e 4; M. Gross e.a., Rumantsch: facts & figures, 20042.
Adolf Collenberg
© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.
| |
|
Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail:
|
|
Societad Retorumantscha (SRR)