Terra Grischuna

Terratrembels

Il matg 1512 èn var 12'000 Confederads (svizzers) marschads sut il commando dal barun Ulrich von Hohensax da Cuira sur il Pass dal Fuorn e via Trent en la Lumbardia ed han stgatschà ils Franzos dal ducadi da Milaun. Ils Grischuns èn sa patrunads a questa chaschun da la Vuclina, dals contadis da Clavenna e da Buorm e da las Trais Plaivs sisum il Lai da Com. Las Trais Plaivs èn dentant vegnidas cedidas suenter la Segunda Guerra da Müsch tras il contract da pasch dals 13-2-1532 definitivamain a Milaun. La Vuclina ha survegnì il 1549 ses statuts valabels per ils tschientaners suandants. Il domini grischun è vegnì interrut tras la sullevaziun dal fan. 1620 (Murdraretsch en Vuclina) e restaurà tras il Capitulat da Milaun dal 1639. La fin d'oct. 1797 ha Napoleun communitgà als Grischuns l'incorporaziun da la Vuclina e dals contadis en la Republica cisalpina (Lumbardia).

Avant la conquista tras ils Grischuns il zercl. 1512 suttastevan la Vuclina ed ils contadis da Buorm e da Clavenna al ducadi da Milaun. Las Lias han laschà l'organisaziun politic-administrativa, cun pitschnas midadas, en ses stadi d'avant il 1512. La communitad era l'unitad da basa giuridica ed organisatorica. Ils districts surcommunals eran d'ina vart ils dus contadis da Clavenna e da Buorm, da l'autra vart la Vuclina ch'era vegnida subdividida il 1360 en districts giudizials e militars (terzals, tal. terzieri), numnadamain en in Terziero Inferiore cun las squadras (circuls giudizials) da Murbegn "da questa vart" da l'Adda e cun Traona "da tschella vart" da l'Adda, en in Terziero di Mezzo che s'extendeva da Chiuro fin a Berbenno e Colorina, cun il lieu principal da Tresivio (a partir dal 1512 da Sunder) sco residenza dal guvernatur e dal vicari e sco lieu da reuniun dal Cussegl da la Val Vuclina, ed en in Terziero Superiore che tanscheva da Sondalo fin a Bianzone, cun il lieu principal da Stazzona (a partir dal 1512 da Tiraun). La dretgira exempta da Tegl (situada geograficamain en il Terziero Superiore) n'appartegneva a nagin terzal, ella era dentant vegnida attribuida il 1531 cun tut ils dretgs a la Vuclina. Il contadi da Buorm e quel da Clavenna - cun sias unitads administrativas da Clavenna, da la Val Son Giachen e da Plür - eran dretgiras cumplainamain independentas da la Vuclina. Suenter la ruina da Plür dals 4-9-1618 residiava il podestat provisoricamain en il Palazzo Vertemate (spunda dretga da Plür), pli tard a S. Croce. L'assumziun dad obligaziuns surcommunalas (p.ex. lavurs stradalas, repartiziun dals custs per servetschs militars e d'ulteriuras expensas militaras, fixaziun da taglias, administraziun da la communitad) procurava en mintga district in gremi da represchentants da las communitads (cussegl da contadi, da giurisdicziun, da terzal). Il Cussegl da la Vuclina era cumpetent per tut quai che n'era betg suttamess a l'administraziun grischuna. El sa cumponiva da mintgamai trais represchentants dal Terziero Superiore, da Tegl, da las squadras da Murbegn e da Traona e da mintgamai in exponent da las 19 communitads da la Vuclina. El elegeva in chancelier da la Magnifica Valle che represchentava quella vers il guvernatur grischun e las Lias. Il chancelier da la val vegniva elegì en roda dals districts giudizials per in bienni ed equipà dal guvernatur cun il credenzial. Alura prendeva giu il nov chancelier il sarament dal guvernatur sin ils statuts da la Vuclina. Las communitads elegevan lur agen cussegl com. (tal. sindaci) ed il consulent giuridic (tal. console di giustizia) per la dretgira bassa (cas d'avugadia, ingiants e.a.p.). Giurists vuclinais sesevan en questas dretgiras sco litinents (tal. tenenti) sut il presidi dals uffiziants grischuns. Las dretgiras criminalas vuclinaisas subalternas consistivan dad in cussegl da dretgira, in chancelier, ils consulents giuridics ed il scrivant.
Ils uffizis superiurs da l'administraziun e da la dretgira eran occupads da Grischuns elegids a la Dieta fed. enturn s. Baltramieu (24 d'avust). Sco represchentants da la Republica funcziunavan en Vuclina il guvernatur ed in vicari a Sunder, in cumissari ed in duanier (tud. Zoller) a Clavenna e mintgamai in podestat a Tiraun, Murbegn, Traona, Tegl, Plür e Buorm. Ils cumins da las Trais Lias elegevan en roda in chavalier (tal. cavaliere), ils uffiziants lur chancelier/scrivant e lur litinent/suppleant.
Il guvernatur represchentava sco uffiziant civil e militar suprem la Republica da las Trais Lias ed era a medem temp podestat dal Terziero di Mezzo (e sco tal derschader d'uffizi a Sunder). El dastgava  arrestar (sco guvernatur) delinquents en l'entira Vuclina. Sustegnì vegniva el da plirs litinents, d'in chavalier e d'ina squadra da sbirs (schuldads/policists). Il vicari era il derschader suprem da la Vuclina. A partir dal 1639 vegniva el elegì dals Vuclinais d'ina proposta da trais fatga da la Dieta federala. Il vicari vegniva secundà d'in giurist vuclinais elegì sco assessur dal Cussegl da la Vuclina; senza il consentiment e la preschientscha da quel na dastgava nagina dretgira torturar e sentenziar a mort. Ils podestats eran administraturs e pres. da la(s) dretgira(s) en lur district respectiv. Tiers vegnivan pensums militars sco era la surveglianza da las administraziuns communalas. Ordaifer lur cumpetenzas steva la pussanza executiva e legislativa ch'era restada sut il domini grischun medemamain tar las communitads.  
En il contadi da Buorm, che giudeva grondas libertads, era il podestat grischun mo derschader d'appellaziun cun dretg da graziar e pres. dal Senat. Cumpetenzas limitadas aveva, en consequenza da dretgs d'autonomia dal contadi e surtut da la citad da Clavenna, era il cumissari (titel dal podestat a Clavenna). La Val S. Giachen, ch'ils Grischuns avevan separà dal district giudizial da Clavenna e munì d'ina atgna autoritad giudiziala, designava in agen ministerial che possedeva funcziuns executivas e giudizialas. En cas da dretg civil vegniva el sustegnì d'in substitut (tal. luogotenente), en cas da dretg penal dal cumissari da Clavenna.
Tr. il 1515/20 ed la Refurma dal pajais dal 1603 vegnivan ils uffiziants grischuns en las Terras subditas elegids da la Dieta fed., alura è il dretg d'elecziun passà a las dretgiras autas. Suenter che tut ils uffizis eran ids en roda tras las dretgiras autas (e sur quellas tras ils cumins) da las Trais Lias, cumenzava ina nova perioda da roda. La Sindicatura survegliava la rotaziun. Ins vuleva prevegnir qua tras a las nauschas praticas; de facto ha quai però stimulà pir dretg il martgà d'uffizis suenter il 1603. Quest sistem ha pussibilità da stabilir glistas dad assegnaziun d'uffizis sur tschients dad onns, e talas èn propi era vegnidas stabilidas. Ellas servivan ad asssociaziuns d'uffizis da basa per il martgà d'uffizis. Intgins cumins assegnavan l'uffizi (u ils uffizis) che cumpeteva ad els tras la sort tr. ils aspirants e per in pretsch fix u en libra concurrenza da pretschs. Auters elegevan a moda democraticamain correcta ils dignitaris, fixavan dentant ina taxa per l'onur da l'uffizi.
A la fin dal bienni d'uffizi controllava la Sindicatura grischuna l'administraziun, incassava il terz da las entradas tutgant a la cassa statala da la Republica (la Camera dominicale), tractava sco derschadra plants dals subdits cunter quella e deva cun il benservit (v.d. bainservì) distgargia als uffiziants. Alura vegnivan installads ils uffiziants nov elegids.
Ils uffizis en Vuclina eran ina buna basa per far carriera politica en il Grischun, e tgi che n'aveva betg pajà smesiradamain u aveva paucs scrupels sco derschader pudeva vegnir a bainstanza. Perquai eran ils uffizis fitg dumandads e vegnivan pratitgads (v.d. cumprads e vendids), confurm a la rentabilitad presumtiva, a pretschs fitg variabels. En il 18. tsch. p.ex. pajavan ins per l'uffizi dal guvernatur 12-15'000 fl., per quel dal cumissari 8-10'000, per las podestatarias a Tiraun e Murbegn 5-7'000 e per quella a Buorm (mo) 500. La paja ordinaria era modesta e l'uffiziant stueva anc pajar cun quella ses gidanters.

Vers il 1780 è sa manifestada in'opposiziun creschenta en Vuclina ed en ils contadis da Buorm e da Clavenna. Ins era gia daditg malcuntent là cun l'administraziun grischuna, o.t cun il sistem giudizial ch'era, tut tenor il caracter dal derschader, pli u main venal e partischant. Las relaziuns tr. ils patruns grischuns e lur subdits eran sa pegiuradas massivamain a partir dal 1785, cura che Diego Guicciardi è vegnì elegì chancelier da la Vuclina. Quest chau brigliant ha dà contura, unitad e sistem a l'opposiziun en Vuclina ed a partir dal 1788 era a quella a Buorm ed a Clavenna. Dà fieu per propi al strom han ils Grischuns cun lur tractament dals Quindesch Plants vuclinais dal 1787. Ils Patriots, ina gruppa da refurmists sut la direcziun da Johann Baptista von Tscharner (* 1751) e d'opponents politics dals Salis, vulevan eliminar almain ils pli gronds abus. Sco profitaders aristocratics dal sistem politic vertent avevan dentant era els pauc interess da midar quel radicalmain. Ils Quindesch Plants èn vegnids refusads e betg tractads da la Dieta fed., ed era l'uschen. Project final dal 1792, intermedià da l'Austria e signà dals Grischuns e dals subdits, è svanì senza resultat pratic en il truclet. Ils 19-6-1797 ha declerà il Cussegl da la Vuclina, suenter avair determinà ils plis, la val sco libra ed independenta, ha tramess als Grischuns ils 21 da zercl. la brev da desditga ed ha relaschà ils uffiziants grischuns. A la fin d'oct. 1797 ha Napoleun communitgà a la deputaziun grischuna l'uniun irrevocabla da la Vuclina cun la Republica cisalpina cun ils pleds: "Vus vegnis memia tard! Vus essas stads mal cussegliads."
En ses «Freistaat der III Bünde» remartga Alfred Rufer che "l'administraziun da las Terras subditas resta il fegl il pli stgir en l'istorgia grischuna" ed el discurra d'ina "explotaziun senza resguard" e d'in "abus turpegius" da l'administraziun da la giustia. Ins sto percunter constatar che las Terras subditas possedevan dretgs d'autonomia ordvart vasts e ch'ellas eran participadas fermamain e sin tut ils stgalims a l'administraziun ed a la giurisdicziun. Perquai intimeschan actualmain gist istorichers vuclinais ad ina optica pli differenziada da las relaziuns per liberar - bundant 200 onns suenter la perdita da la Vuclina - l'istorgia cuminaivla dals pregiudizis, da las fixaziuns negativas e da la moda da considerar nundifferenziada.

Terra Grischuna

Terratrembels