Tumleastga

Tuor, Alfons

Quests uschen. fendlilupfs grischuns eran arrotschaments da rebelliun spontans suandads per ordinari dad ina dretgira nauscha. A quel gener da tumults han appartegnì p.ex. las revoltas e las dretgiras nauschas cunter l'avat Theodul Schlegel a Cuira (1529), cunter ils pensiunaris franz. a Cuira (1542) ed a Zuoz (1565; Guerra da charnpiertg) e cunter Johann von Planta (1572) sco era las dretgiras nauschas cunter ils aderents da las partidas Austria-Spagna e Frantscha-Vaniescha (1607 e 1618-20). A quest gener da tumults pon ins attribuir era l'Affar Massner a Cuira dal 1712 e l'Affar Marnia a Scuol/Sent dal 1735.
 

Tals conflicts e talas revoltas han provocà en singuls cas acts da violenza, mazzaments u blessuras, els na finivan dentant betg cun acziuns despoticas u cun guerras. Exempels èn:
La Revolta dals purs dal 1525 cunter l'uvestg da Cuira e cunter l'avat da Faveras. Encuraschads dals emprims Artitgels da Glion dal 1524, han ils purs refusà da consegnar dieschmas, natiralias e tschains a lur signurs. Ina revolta davant ils mirs da Cuira cun in assagl planisà cunter la sedia episcopala ha chattà la simpatia dals burgais da la citad, l'acziun è dentant ida a fin senza violenza.

L'Affar da Sagogn dal 1693-1742: Il 1693 ha la maioritad cat. da Sagogn exclus ils convischins ref. dal diever communabel da la baselgia, perturbond qua tras la coexistenza paschaivla. Ils catolics han alura era supprimì cun violenza la tentativa dals refurmads da constituir in'atgna baselgia. Quai ha provocà tumults, ed omaduas gruppas confessiunalas han mobilisà truppas, provocond agitaziuns en tut il Grischun. Grazia a l'intermediaziun dal chau-lia Adalbert Ludwig de Latour e d'auters umens conciliants han ins cuntanschì ina cunvegna che garantiva als refurmads il liber exercizi da lur cult divin e chastiava ils culpants. La pasch definitiva ha pudì vegnir stabilida pir a partir dal 1743, cura ch'ils protestants han obtegnì lur atgna baselgia.

L'Affar da Tumegl dal 1766: Sin il chastè dad Ortenstein a Tumegl residiava da temp en temp Johann Victor Travers von Ortenstein, gen. en l'armada franzosa. Il fatg ch'el n'era betg vegnì nominà cumandant dal regiment grischun era tenor el il resultat d'ina intriga da vart da la partida dals Salis. Travers è sa servì da la mastralia da Tumegl dal 1766 per attatgar ils aderents da la partida dals Salis. L'elecziun dal mastral ha provocà ina confruntaziun sanguinusa tr. las trais vischnancas da Veulden, Sched e Tràn e las vischnancas en il fund da la Tumleastga. Il tumult ch'ha chaschunà intginas victimas tr. ils aderents dals Salis è s'extendì sin tut la Tumleastga. Travers ha stuì fugir. Pir la separaziun dal cumin en ina mesa dretgira dad Ortenstein-Mantogna (Im Berg) ed ina mesa dretgira dad Ortenstein-Val (Im Boden) il 1788 ha pussibilità la pasch.

Il cumbat per ils cudeschs da scola en Surselva: Il 1894 ha la Regenza grischuna decretà in nov med d'instrucziun per la segunda classa da la scola primara. Il cudesch cumpigliava tr.a. paraulas, l'istorgia da Robinson e quella dals Nibelungs. En Surselva è sa furmada ina gronda opposiziun cunter la recepziun da quests cuntegns en la translaziun rumantscha. Crititgà han ins surtut las "paraulas nunvardaivlas", la tendenza d'ina germanisaziun dal mund rum. e la glorificaziun dal mazzament e da la vendetga en ils Nibelungs. Il 1899 ha il pader benedictin Maurus Carnot preschentà sco alternativa al «Robinson» (paganil) ses «Sigisbert en Rezia» (cristian) ch'è daventà immediat in success. Ils 30-9-1900 han demonstrà 3'000 Sursilvans cat. a Glion en favur dal nov med d'instrucziun. La Regenza grischuna ha sin quai admess era il «Sigisbert en Rezia» ch'è restà durant l'entir 20. tsch. in med d'instrucziun uffizial en las scolas catolicas.

Tumleastga

Tuor, Alfons