Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Uniuns d'agid socialUnterwegen, ab [von] lemma sequent

Universitads
Sco universitads (era: scolas autas) vegnan designadas oz instituziuns da furmaziun dal stgalim superiur u terziar. Ultra da las universitads cumpiglia questa noziun era las duas scolas autas tecnicas federalas. Fin il 1800 han era las academias ed ils collegis, en ils quals vegnivan instruids ils plevons grischuns, gì ina funcziun universitara; en il 19. tsch. èn quels alura vegnids reunids ad universitads (p.ex. Turitg il 1833). Curs da basa universitars e preparandas purschevan era singuls gimnasis da gesuits. Il Grischun n'ha betg disponì d'ina universitad fin a la fundaziun da la Scola auta da teologia Cuira il 1968. Entant èn s'etablids a Cuira la Scola auta da tecnica ed architectura (dapi il 1998) resp. la Scola auta da tecnica ed economia (dapi il 2000) e la Scola auta da pedagogia dal Grischun (dapi il 2003, successura da l'ant. Seminari scolastic) che n'èn dentant betg "universitads" en il senn tradiziunal dal pled.
Las elitas grischunas dal Stadi e da la Baselgia èn sa laschadas scolar fin lunsch sur il 1850 ora surtut a Turitg ed a Basilea - avant il 1800 50% da tut ils students ref. dal Grischun - sco era ad universitads tud. e (pli paucs) ad universitads tal. e franzosas. Ils students grischuns immatriculads en gimnasis ed academias derivavan da tut las classas socialas (qua tras eran garantidas las clamadas spiritualas), entant ch'ils students a las univ. eran fin viaden il 19. tsch. surtut figls da la signuria.
La preschientscha da students (e professers) grischuns a las universitads da la Svizra e da l'exteriur è perscrutada mo punctualmain e per tschertas periodas.
 

Las universitads svizras

A l'Univ. da Basilea (fundada il 1460) chattain nus o.t. students da medischina e teologs ref., ma era giurists. Dals 169 students grischuns inscrits en il 16. tsch. en questa universitad derivavan 103 da l'Engiadina, ed era en il 17. tsch. faschevan ils Engiadinais, ens. cun commilitons dal Puschlav e da la Val d'Alvra, dapli che la mesadad dals students grischuns a Basilea. Ils blers eran figls da nobels e da plevons.
L'Univ. da Berna (fundada il 1834) ha gudagnà impurtanza per ils students grischuns pir en il decurs dal 20. tschientaner.
L'Univ. da Friburg (fundada il 1889 sco universitad cat.) è stada da bell'entschatta in center da students cat. e rum., o.t. dapi l'instituziun da la professura da rumantsch il 1957. Il semester d'enviern 2005/06 eran immatriculads là 104 students e 139 studentas dal Grischun.
L'Univ. da Genevra (fundada il 1559) ha giugà en il 16. tsch. ina rolla sco lieu da studi per teologs ref.: tr. il 1563 ed il 1580 chattain nus qua 16, en il 17. tsch. 55 students, la mesadad da quels derivavan da la signuria. Genevra offra actualmain era ina professura titulara da rumantsch.
L'Univ. da S. Gagl (averta il 1899), nua ch'ins sa studegiar economia, giurisprudenza e scienzas socialas, ha adina giugà ina rolla (dal punct da vista quantitativ) plitost modesta per ils Grischuns.
A la Scola da latin e da teologia a Turitg eran inscrits dal 1534-60 247 Grischuns, e l'Univ. da Turitg (fundada il 1833 tras cumpilaziun da sias anteriuras scolas autas da teologia, giurisprudenza e medischina) partiva cun Basilea la plipart dals students grischuns. Il Politecnicum da Turitg (fundà il 1855, dapi il 1911 SPF) era a l'entschatta en la sumbriva da l'universitad, essend il Grischun sco chantun senza industrialisaziun nunattractiv per spezialists sin il champ da la tecnica e da la scienza natirala. Correspundentamain pitschen è stà fin avant paucs decennis il dumber dals students grischuns a la SPF. Il 1985 ha l'Univ. da Turitg installà ina professura extraordinaria per rumantsch (vacanta dal 1996-2001), e la SPF ha mantegnì ina tala en ils onns 1983-97. Il 2008 eran inscrits 25 students da rumantsch (tuts sco rom lateral).
Sper las universitads èn stads ils collegis dals gesuits (Lucerna, Soloturn, Friburg, Pruntrut, Sion) dapi ca. il 1600 da grond'impurtanza per la giuventetgna cat., surtut pervia da lur purschida parziala da curs da basa universitars e da preparandas, p.ex. en teologia e filosofia. La finamira e las metodas dal stgalim gimnasial bass e mesaun eran per gronda part las medemas sco en ils gimnasis a Turitg ed a S. Gagl, frequentads principalmain dals Grischuns refurmads. Ils collegis dals gesuits han alura era introducì pass per pass ils "studia superiora", e gia en la mesadad dal 17. tsch. disponiva Lucerna d'ina facultad filosofica e teologica cumplettamain sviluppada (universitad dapi il 1985). Ils students da teologia dal Grischun frequentavan surtut ils collegis dals gesuits a Lucerna ed a Friburg.

 

Las universitads a l'exteriur

Germania
Las universitads en Germania han pers generalmain lur impurtanza suenter la fundaziun da pliras universitads svizras en il 19. tschientaner. La plipart dals anteriurs studis a temp cumplain purschids a l'exteriur èn sa reducids en il 20. tsch. ad insaquants paucs semesters.
Al Collegi apostolic dals gesuits a Dillingen (fundà il 1610) possedeva l'uvestgieu da Cuira fin il 1803 quatter fin otg plazzas da studi. Quest collegi offriva sper il gimnasi era in curs da teologia da dus onns ch'è vegnì frequentà dal 1620-1777 da 53 Grischuns (rodel incumplet).
A Friburg e.Br. (avert il 1460) han studegià dal 1460-1806 72 Grischuns (da quels 32 dal 1470-1520), la plipart teologia. A partir da la Refurmaziun èn ils refurmads guntgids a Basilea, ed era da vart cat. èn doc. per il 17.-18. tsch. mo 19 students (rodel incumplet). Dal 1807-1914 han studegià là 29 Grischuns (15 medischina, tschintg filosofia resp. giurisprudenza, quatter teologia).
L'Univ. da Halle (averta il 1693) ha attratg sco center da l'Illuminissem tempriv e dal Pietissem numerus students svizzers: dals 196 immatriculads fin il 1806 a Halle eran 20 dal Grischun, en emprima lingia giurists, suandads da mediciners e teologs. Dal pietist da Halle, August Hermann Francke, è vegnida l'intimaziun da fundar chasas d'orfens a Tusaun, e Johann Peter Nesemann, scolà a Halle, ha manà cun Ulysses von Salis il Filantropin a Marschlins.
En il 19. tsch. èn sa reducids ils contacts. Heidelberg (la pli veglia universitad da la Germania, fundada il 1386) è stà in dals centers principals da l'Umanissem en il 15. e 16. tsch. cun ina gronda irradiaziun sin la Svizra. Tr. il 1449 ed il 1518 han studegià là 18 Grischuns, la plipart teologia. A partir dal 1459 è quell'universitad entrada (per Svizzers) en concurrenza cun Basilea. Suenter il 1560 è Heidelberg alura davantà in center da la teologia prot. cun contacts intensivs cun la Svizra ref. («Catechissem da Heidelberg» dal 1563, «Segunda Confessiun helvetica» dal 1566). Dal 1619-56 n'èn attestads nagins Grischuns a Heidelberg, e dal 1622-56 è l'universitad stada serrada ed ha alura giugà ina rolla marginala per students grischuns. Tr. il 1803 ed il 1914 èn doc. 211 Grischuns a Heidelberg. Dals 235 students grischuns inscrits dal 1656-1914 studegiavan 120 giurisprudenza, 63 teologia, 33 medischina, trais scienzas natiralas e 16 eran immatriculads a la facultad filosofica; la plipart derivava da la signuria e fitg blers da l'Engiadina (o.t. teologs).
A l'Univ. dad Ingolstadt (fundada il 1459) han ils students grischuns (o.t. Engiadinais) la pli auta frequenza en il 16. tschientaner. En il 17. tsch. è quell'universitad daventada (sut la dominanza dals gesuits) ina scola d'elita per la Refurma resp. la Cuntrarefurma catolica. La gronda part dals 79 students dal Grischun eran figls da la signuria cat. (blers da las fam. puschlavinas de Bassus). Il 1800 è l'Univ. dad Ingolstadt vegnida transferida a Landshut ed il 1826 a Minca.
A l'Univ. luterana da Jena (fundada il 1558) han studegià Grischuns o.t. en il 19. tsch. intgins semesters dretg e criminalistica.
L'Univ. da Minca, fundada il 1826 sco successura dad Ingolstadt, è stada fin il 1848 in center da la Restauraziun cat. en Germania ed ha influenzà fermamain ils circuls cons. da la Svizra catolica. Attratgs da professers sco il publicist Joseph von Görres (1776-1848) e l'istoricher ecclesiastic Ignaz von Döllinger (1799-1890) han numerus Svizzers, o.t. catolics, absolvì studis da teologia, istorgia u dretg (studis entirs u parzials) a quell'universitad. Tras ses students Giacun Hasper Muoth e Caspar Decurtins è ella daventada  spezialmain impurtanta per la Renaschientscha retorumantscha. A Minca han però era studegià numerus medis grischuns. Dals parlamentaris grischuns engaschads a Berna tr. il 1848 ed il 1920 avevan studegià 24 a Minca, tr. quels era il protestant Felix Calonder, il posteriur cuss. federal.
L'anteriura Academia da Strassburg (fundada il 1567) è vegnida transfurmada il 1621 en in'universitad (schliada il 1794). Strassburg appartegneva dapi il 1681 al territori franz., l'universitad ha dentant mantegnì, cun excepziun da la facultad da dretg, ses caracter tud. e protestant. Dapi il 1621 han studegià là 55 Grischuns, da quels 24 da Cuira (rodel incumplet): 21 medischina, 19 giurisprudenza, tschintg filosofia resp. teologia.
L'Univ. da Tubinga (averta il 1477) è stada in center da l'Umanissem ed in dals lieus da studi ils pli impurtants fin en il 18. tsch.; en il 19. tsch. è ella era stada la sedia da la "Scola da Tubinga", in institut per teologs evang. e cat. cun ina metoda istoric-critica radicala. Avant il 1800 èn doc. mo paucs Grischuns a Tubinga. Tr. il 1800 ed il 1914 eran immatriculads 125 students, tr.a. 72 teologs evang. e trais cat., 27 medis e 19 giurists.



Austria

A Feldkirch, che appartegneva a l'uvestgieu da Cuira, è vegnì fundà il 1649 il collegi dals gesuits. La claustra da chaputschins (fundada il 1605) ed il gimnasi dals gesuits han giugà ina rolla impurtanta en la Cuntrarefurma grischuna. Il gimnasi vegniva sustegnì dals uvestgs da Cuira cun ina contribuziun annuala e frequentà regularmain da Grischuns: 1650-1773 124 (ultra da numerus Grischuns betg registrads), 1777-1870 128 (tr. quels fitg blers da la classa dirigenta cat.). L'emprova d'installar il 1773 in seminari da spirituals per l'uvestgieu da Cuira n'è betg reussida.
L'Univ. da Puntina (fundada il 1668) è stada en il 18. tsch. in lieu da furmaziun impurtant per l'entira svizra cat.: dal 1671-1900 èn doc. qua radund 1'100 students cat., tr. quels 120 dal Grischun. Il 1874 han quels perfin fundà in'uniun studentica a Puntina. A la professura da romanistica, instituida da Theodor Gartner il 1899, han ils Rumantschs d'engraziar perscrutaziuns impurtantas. Dapi il 1965 exista qua in lectorat rum. e dapi il 1972 ina partiziun da retoromanistica.
L'Univ. da Vienna è stada o.t. in lieu da studi per teologs. Dals 112 students grischuns attestads en il 15. e 16. tsch. (rodel incumplet) èn blers daventads pli tard plevons e/u notars. Il 1627 ha il papa Urban VIII concedì a students "da la Rezia" duas plazzas da studi (abolidas il 1753) cun pensiun libra en il Collegi da S. Barbara. Cun mo 23 students (malgrà las duas plazzas libras) è la frequenza stada modesta en il 17. tschientaner.



Italia

L'Univ. da Bologna (fundada vers la fin dal 11. tsch.) ha giugà, ens. cun Pavia (fundada il 1361), ina rolla mo fin viaden il 16. tsch., e quai sco lieu da studis giuridics ed umanistics.

A l'Univ. da Milaun è vegnì fundà il 1579 en il rom da la Refurma cat. il Collegium Helveticum per il clerus da la Svizra e dal Grischun. Fin il 1797 èn vegnids scolads là ca. 400 spirituals grischuns, tr. il 1842 ed il 1900 51.
A l'Univ. da Padua (fundada il 1222) han studegià tr. il 1530 ed il 1620 111 Grischuns. Quest'universitad ha giudì ina gronda popularitad era en il 17. tsch., avend pudì sa sustrair sco universitad sut la suveranitad venez. a la pressiun excessiva da la  Refurma tridentina (davent da Milaun). Tr. ils students grischuns inscrits qua dal 16.-18. tsch. predominavan ils figls da la signuria (80%, fitg blers Salis) e sco rom da studi la giurisprudenza (96 dals 136 students en il 16.-18. tsch.). Padua era l'unica universitad tal., nua ch'ins pudeva sa scolar en lingua tal. en giurisprudenza ed administraziun, quai ch'è stà fin il 1797 da grond avantatg per aspirants ad uffizis en Vuclina. 
A Roma sa chatta dapi il 1552 il Collegium Germanicum ch'ha concedì il 1637 a l'uvestgieu da Cuira duas plazzas da studi libras. En quest institut han studegià fin il 1920 tut en tut 42 Grischuns u students daventads impurtants per il Grischun. Al Collegium de Propaganda Fide (fundà il 1633) han studegià fin il 1920 ca. 35 Grischuns catolics.



Frantscha

Per l'Univ. da Paris (fundada a l'entsch. dal 13. tsch.) n'existan (anc) naginas datas, ella è dentant stada per temps detg impurtanta per il Grischun, essend che la Republica possedeva là tr. il 1582 ed il 1785 duas plazzas da studi libras per Lia - ils babs prestavan servetsch mercenar al retg franz., ils figls pudevan studegiar a Paris. A l'entschatta na vegniva questa quota betg adina accordada u sfruttada effectivamain. Stipendis per studis a Paris concedeva era la LCD. Il retg franz. era interessà da scolar giuvens Grischuns en lingua franz. per che quels possian alura servir ad el sco uffiziers u diplomats (u interprets per tals); fin il 1700 è el vegnì concurrenzà en ses intent dals stipendis spagn. accordads a Grischuns a Milaun.


Litteratura:
J.J. Simonet, Die bündnerischen Freiplätze am päpstlichen Collegium in Dillingen (Bayern), en: BM, 1914, 305-11; F. Jecklin, Bündnerstudenten an der Pariser Universität als Pensionäre der französischen Könige, en: BM, 1925, 65-85; J.J. Simonet, Die Bündner Freiplätze an S. Barbara in Wien, en: BM, 1925, 19-28; F. Maissen, Bündner Studenten in Mailand von 1581-1900, 1965; W. Kaiser, W. Piechocki, Schweizer Medizinstudenten und Ärzte des 18. Jh. als Absolventen der Medizinischen Fakultät Halle, en: Gesnerus, 26/1969, 189-212; F. Maissen, Bündner Studenten am Collegium Germanicum in Rom 1552-1920, en: Geschichtsfreund, 125/1972, 34-61; F. Maissen, Puschlav und die bayrische Universität Ingolstadt, en: BM, 1979, 202-11; F. Maissen, Bündner Studenten an der Universität München von 1827-1914, en: BM, 1981, 241-70; F. Maissen, Bündner Studenten an der Universität Ingolstadt-Landshut 1472-1827, en: BM, 1982, 57-67; S. Färber, Herrenstand und Bildung, ms., [1983] (BCGR, part inedida dal Färber, Herrenstand); F. Maissen, Bündner Studenten an der Universität Freiburg im Breisgau 1460-1914, en: BM, 1983, 229-43; F. Maissen, Schweizer Studenten an der Universität Innsbruck 1671-1900, en: Zeitschrift für Schweizerische Kirchengeschichte, 78/1984, 129-69; F. Maissen, Bündner Studenten an der Universität Heidelberg 1386-1914, en: BM, 1985, 1-46; F. Maissen, Bündner Studenten an der alten Universität Strassburg 1621-1794, en: JHGG, 1990, 127-52; F. Maissen, Bündner Studenten an der Universität Tübingen 1477-1914, en: BM, 1992, 460-504.

Adolf Collenberg

lemma precedents Uniuns d'agid socialUnterwegen, ab [von] lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: