e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Tiraun Toggenburg, de  Tirol Regiun al sidost da las Alps che cunfinescha a l'ost da la Svizra cun l'Engiadina Bassa e cun la Val Müstair. Il territori al nord dal Brenner furma il pajais federativ austr. dal T., quel al sid dal Brenner e dal Pass da Raisch la regiun autonoma tal. Trentino-Alto Adige (Tirol dal Sid). En il temp medieval era il T. collià fermamain cun l'intschess cultural curretic. Nums rum. da lieus e da cultiras èn anc oz currents en il Vnuost, en las Dolomitas ed en la Val da l'En Superiura (Landeck, Puntina). En las vals dolomitanas è il rumantsch (ladin) anc vivent. L'Engiadina ha adina tgirà stretgas relaziuns cun la Val da l'En Superiura (ruta ostvest) e cun l'intschess da l'Adisch fin al spazi adriatic (sur il Pass dal Fuorn). En il temp autmedieval han ils uvestgs da Cuira possedì en il Vnuost, ultra da la pussanza diocesan-ecclesiastica, era dretgs territorials seculars. A partir dal 12. tsch. èn ils signurs feudals ils pli pussants dal Vnuost, ils chastellans von Matsch, entrads sco vasals e ministerials en ina relaziun d'obligaziun envers l'uvestgieu da Cuira. Ils conts de T. han acquistà il domini en la regiun da l'Adisch inferiura (Meraun), en la Val da l'Eisack, en il Pustertal sco era en las vals da l'En. Il conflict cun l'uvestgieu da Cuira, che resguardava il T. anc il 1283 sco feud episcopal, han ils conts de T. decidì successivamain en lur favur. L'uvestgieu da Cuira ha fatg valair ses dretgs suverans multifars sur la glieud da la Chadé en il Vnuost Superiur fin viaden il 17. tschientaner. A partir dal 10. tsch. han ils conts de T. possedì era dretgs da contadi en l'Engiadina Bassa ed a partir dal 14. tsch. l'avugadia en las Otg Dretgiras, da las qualas ils Habsburgs èn sa patrunads a partir dals onns 1460. Il 1478 ha il duca Sigmund d'Austria confermà a las dretgiras tut ils dretgs e tut las libertads ed ha garantì ad ellas l'exemziun da dazi en il T. La glieud da quests territoris eran d'ina vart libers Grischuns resp. alliads en la Republica da las Trais Lias, da l'autra vart subdits austr. suttamess a la giustia ed a l'administraziun civila tirolaisa. Els han cumprà ora quels dretgs austr. pir il 1649-52. En il temp da fluriziun da l'industria da minieras en il Grischun (15./16. tsch.) han spezialists tirolais, lumbards e venez. explotà las minieras da fier tenor las pli modernas tecnicas da quel temp, e millis Tirolais han lavurà sco miniers en il Grischun. Per incumbensa dal T. ha Christian Gadmer da Tavau, il pli enconuschent derschader da minieras e da cas criminals en servetsch da l'Austria, scrit in rapport davart tut las chavas da minerals e minieras da la LDD e dals signuradis da Razén e Munt S. Gieri. En las relaziuns tr. la Svizra ed il T., tgiradas en ils temps da la Refurmaziun e da la Revolta dals purs tirolais, cumpara la figura interessanta da Michael Gaismair. Quest manader revoluziunar dals purs tirolais, politicher, diplomat e filosof è fugì il 1526 en il Grischun (a Fadrein Bogn) ed a Turitg, nua ch'el ha fatg l'enconuschientscha dad Huldrych Zwingli. Qua ha el concepì il nov urden statal, la «Landesordnung» dal T. che cuntegna il concept per ina republica purila cristiana e dem. che n'ha dentant mai surpassà la fasa da projectaziun. En il 17. tsch. ha flurì il commerzi tr. il T. ed il Grischun: products da latg da Tavau e da l'Engiadin'Ota sco era laina dals guauds da l'Engiadina Bassa vegnivan exportads en la Val da l'En tirolaisa, e dad Alla vegniva importà sal. A Puntina han exiliads u deportads dal Grischun chattà pliras giadas dimora, p.ex. enturn il 1620 ed il 1799. Qua han studegià dapi la fundaziun da l'univ. 1'671 Grischuns, prevalentamain da confessiun cat., sco era numerus auters Svizzers, tr. ils quals ca. 300 da S. Gagl. En la guerra tr. la Frantscha e l'Austria dal 1809 ha la Svizra occupà sin cumond da Napoleun il cunfin cun il T. La defensiun dal sectur da cunfin Engiadina-Puschlav è sa demussada sco difficila, cunquai che bleras vischnancas grischunas simpatisavan cun ils revoltads ed als sustegnevan. Il Grischun ha schlià il problem a moda flexibla, senza serrar il cunfin per fugitivs e conscrits. Blers Tirolais lavuran oz sco forzas stagiunalas en l'economia forestala ed alpestra sco era en la branscha turistica dal Grischun. Litteratura: G. Schreiber, Alpine Bergwerkskultur: Bergleute zwischen Graubünden und T. in den letzten vier Jahrhunderten, 1956; C. Padrutt, Die Beziehungen zwischen Südtirol und Graubünden im Mittelalter, en: Internationales Burgen-Institut, Bulletin, 1962, nr 16, 21-27; F. Maissen, Bündner Studenten an der Universität Innsbruck 1671-1900, en: BM, 1977, 355-76; H. Reinalter, Christliches Evangelium und Utopie. Michael Gaismairs Landesordnung aus sozial- und ideengeschichtlicher Perspektive, en: Der Schlern, 1982, nr 56, 241-56; J. Fontana e.a., Geschichte des Landes T., 4 ts, 1985-88; G. Pfaundler-Spat, T.-Lexikon, 2005². Martin Bundi  Tiraun Toggenburg, de  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: