Vrin

Vulpera

Suttamessa dals Romans l'onn 16 a.C., è la V. vegnida cumpigliada a partir dal 5. tsch. da la cristianisaziun ch'ha schendrà ina deschina da plaivs dependentas da la diocesa da Com. Ils Lumbards paran d'esser arrivads en V. pir suenter l'onn 720. Ina tschuncantina d'onns pli tard ha Carl il Grond affidà la regiun a la claustra da Saint-Denis a Paris. En il temp feudal è passada la pussanza sur la V. a l'uvestgieu da Com. A las vias da transit alpinas èn naschids ils ospizis da S. Perpetua a Tiraun e da S. Romerio/Remigio en il Puschlav. Il Puschlav, ch'ha appartegnì cun il contadi da Buorm a l'uvestgieu da Cuira il 11. tsch., vegniva administrà dals signurs de Matsch (Vnuost), investids il 1150 da l'uvestgieu da Com era cun la plaiv da Mazzo. En il 13. tsch. è s'unì Buorm cun Com per turnar puspè a l'uvestgieu da Cuira en il 14. tschientaner.
Tr. las fam. feudalas estras figuravan ils signurs de Tarasp a Tresivio. En V. s'opponivan ils Guelfs ed ils Ghibellins, duas gruppas da fam. da la feudalitad minura che, alliadas da lur vart cun fam. da Com, sa contestavan il guvern local. Talas opposiziuns han provocà ina fragmentaziun da la pussanza e dal possess, pia era da las pastgiras, il cumbat per las qualas ha provocà div. cuntraversas e rapiments da biestga. Talas episodas èn sa manifestadas era als cunfins naz., p.ex. tranter Tavau e Livign u tr. l'Engiadina e Buorm. Il 1335 ha obtegnì il duca da Milaun, Azzone Visconti, la suveranitad sur il territori da la diocesa da Com, damai era sur la V. e la Val Clavenna, cun excepziun da Buorm ch'è restà suttamess a l'uvestgieu da Cuira per ulteriurs ca. 15 onns. Il 1406 han ils Visconti cedì en feud a Giovanni Malacrida da Müsch il Puschlav ch'ha protestà energicamain cunter quella decisiun ed è vegnì recepì dus onns pli tard en la LCD. A partir da quel mument è la Tur da Piattamala a Campocologno, situada en ina posiziun strategica, daventada impurtanta sco punct da defensiun en quel lieu da cunfin. En la segunda mesadad dal 15. tsch. han ils Grischuns pudì avrir ina porta vers il sid, profitond d'in mument da gronda deblezza en la politica da Ludovico Maria Sforza (il Mor). La stad dal 1486 e l'entsch. dal 1487 (onn da la Battaglia da Caiolo sper Sunder) èn ils Grischuns entrads en V. Els han bandunà la val pir suenter avair obtegnì ina indemnisaziun da 14'000 liras e l'exemziun dal dazi. Il duca da Milaun ha reagì cun in plan da fortificaziun cumplex: la construcziun da mirs da tschinta a Clavenna, Murbegn, Sunder, Tiraun e Buorm sco era d'in mir da serra a Serravalle a l'entrada dal contadi da Buorm e la reparaziun dal chastè da Tresivio e da la Tur da Piattamala. Dals mirs èn vegnids realisads mo quels da Tiraun (a partir dal 1492) e quels da Clavenna, ils auters mirs han sentì l'opposiziun da vart da las communitads obligadas da prestar contribuziuns finanzialas. A la fin dal 15. tsch. è vegnì battì il Mor dals Franzos ch'han occupà durant ca. 12 onns la regiun.
Il 1512 è turnà Massimiliano Sforza a Milaun. Ils Grischuns han profità dal return per invader ils 24-6-1512 la V. ed ils contadis da Clavenna e Buorm. Els n'èn betg vegnids retschavids cun l'entusiassem che tschertas funtaunas vulessan far valair, ma era senza resistenza pli gronda. Per giustifitgar l'annexiun da la V. han las Trais Lias allegà la donaziun contestada da Mastino Visconti dal 1404 ch'era vegnì privà il 1335, ens. cun ses bab e ses frars, da la pussanza sur il ducadi da Milaun tras il cusrin Gian Galeazzo Visconti. Durant ina visita a l'uv. Hartmann da Cuira, cont da Werdenberg, ha Visconti regalà ils 29-6-1404 a quel la V. e ses contadis. Il document lat. relata effectivamain en l'emprima part d'ina donaziun absoluta, ma per far immediat dependenta la donaziun dal return da Visconti en il ducadi da Milaun, dotà cun tut ils dretgs da signur feudal tras l'imperatur. Tenor tscherts erudits tal. sa tractavi d'ina donaziun cundiziunala inefficazia, perquai che la cundiziun a la quala ella era subordinada n'è betg vegnida accumplida; da l'avis cuntrari è percunter la gronda part dals istoriografs grischuns.
In'autra questiun è colliada cun l'annexiun da la V. dal 1512. Tenor la plipart dals istoriografs vuclinais èn vegnids stipulads ils Patgs da Tegl il zercl. 1512 e confermads da la Dieta a Glion dals 13-4-1513. L'istoriografia grischuna als resguarda sco inventads dals Vuclinais per empruvar da giustifitgar la violenta insurrecziun dal 1620. En quest ultim cas fissi anc adina difficil d'explitgar la preschientscha en ils patgs da clausulas talmain impegnativas per ils Vuclinais sco quella d'obedir a las Lias e da stuair pajar a quellas ina summa annuala da 100 rentschs. En ils patgs vegnan numnads ils Vuclinais "chars e fidaivels Confederads", ed els vegnan admess a las dietas fed. da las Lias. En la medema maniera han recepì ils Grischuns a l'entschatta era quels da la Val S. Giachen, per numnar els insaquants decennnis pli tard "subdits". Menziun spez. per quai che reguarda la participaziun a las dietas meritan las clausulas restrictivas "dal mument, en il qual i vegn ad esser necessari" e "cura ch'els vegnan clamads a las dietas". L'admissiun era effectivamain affidada a la voluntad arbitrara da las Lias che preferivan d'excluder ils Vuclinais da lur decisiuns. Ils Grischuns èn s'engaschads era per ils privilegis ed usits locals en Vuclina ed en ils contadis e per dispensar - cun success - ils abitants da pajar taglias a l'imperatur ed al duca da Milaun.

Durant l'epoca grischuna è sa mantegnida la subdivisiun da la V. en trais terzals: quel inferiur cun las squadras da Murbegn e Traona, quel central cun la chapitala Sunder e quel superiur cun il center Tiraun, entant ch'il contadi da Buorm giudeva privilegis particulars. L'autoritad suprema en V. era il guvernatur che residiava a Sunder e che provegniva dapi il 1545 da las Trais Lias, elegì da lur Dieta. A Sunder residiava era il vicari, in derschader per cas criminals, senza il parairi dal qual ins na pudeva betg pronunziar sentenzias da mort. Podestats grischuns residiavan a Tiraun, Tegl, Murbegn e Traona. Ina gronda part da las funcziuns dal podestat da Buorm vegniva delegada (en consequenza dals privilegis attribuids al contadi) a funcziunaris locals. Ils podestats vegnivan assistids dad assessurs u delegiads e da chanceliers tschernids da trais persunas proponidas da las communitads localas. Las magistraturas vegnivan occupadas mintga bienni dals cumins da las Lias tenor in rodel fixà ed affittadas per ordinari a quel che offriva il meglier; la cumpra d'uffizis era ina pratica discutabla, ma derasada a ses temp en Europa (ed era en la V. e ses contadis durant il domini milanais precedent). Uschia stueva l'incaricà recuperar la summa pajada per il fit durant il mandat da derschader u da represchentant dal guvern grischun. La V. pajava mintg'onn 500 filips u 1250 flurins per il salari dals magistrads, ina cifra modesta en cumparegliaziun cun quai che quels avevan spendì per l'uffizi (4-40'000 risculdis); ils podestats  recurrivan perquai a tut ils meds legitims u illegitims per sa revegnir e far avanzaments. Il guvern grischun ha respectà ils statuts en vigur, inclus las revisiuns da quels a partir dal 1531. El ha accordà plaina autonomia a las autoritads localas, als cussegls dals terzals ed al Consiglio della Valle che sa cumponiva da mintgamai trais represchentants dal terzal superiur, da quel central, da Tegl, da las squadras da Murbegn e da Traona e dad in represchentant per mintgina da las 19 vischnancas.
En la segunda mesadad dal 16. tsch. ha la Refurmaziun prot. carmalà en V., sco era en la Val Clavenna, fugitivs tal. che pudevan pregiar qua senza vegnir perseguitads, cun quai ch'il Grischun (cun maioritad prot.) aveva renconuschì  il princip da toleranza en dumondas da cretta. Ils uvestgs da Com n'han, cun trais excepziuns, betg pudì far visitas pastoralas fin il 1615. Il 1595 ha gì lieu ina disputaziun teol. a Tiraun, nua ch'ins aveva annunzià l'appariziun da Nossadunna. Ina rolla impurtanta en la propagaziun dal protestantissem en V. ed en l'Italia ha giugà la stamparia Landolfi a Poschiavo. En la medema perioda èn naschidas tensiuns internas ch'han cumpiglià era la V. L'avischinaziun dal Grischun a Vaniescha ha alarmà la Spagna che dominava la regiun da Milaun e ch'ha laschà construir il 1603 la fortezza da Fuentes al cunfin settentriunal. En la populaziun aveva l'Edict da Glion provocà gia il 1557 malcuntentientschas cun conceder als protestants il dretg da salvar il cult divin en baselgias cat. e cun permetter ad els d'installar (senza success) in collegi evang. a Sunder. L'archiprer Nicolò Rusca, capturà dals protestants il 1618 per supponida activitad antigrischuna, è mort sut tortura a Tusaun, nua ch'el è vegnì sentenzià da la dretgira nauscha. Sut pressiun spagn. è prorutta ina congiuraziun en V., dirigida d'insaquants represchentants da la noblezza. Ils 19-7-1620 han assassinà ils congiurads vuclinais 400 (600?) protestants en il Murdraretsch en Vuclina. Suenter il mazzament han empruvà ils Grischuns da turnar en V., ma els èn vegnids retegnids dals Spagnols ch'han conquistà era la Val Clavenna. Il papa ha empruvà da chattar ina soluziun cun trametter il 1623 ina garnischun da 1'500 infantarists e 500 chavaliers; era ils Franzos èn intervegnids per controllar la pussanza spagnola.
Il 1639 ha il Capitulat da Milaun restituì la V. ed ils contadis als Grischuns, renconuschend la suletta confessiun cat. e scumandond la residenza stabla dals protestants en la val. Ils dus decennis marcads da guerras e pestilenzas han laschà la populaziun en in stadi da profund abattiment. En quella perioda han gì lieu era ils process cunter strias cun dunsainas d'execuziuns sin il stgandler.
L'alimentaziun da la populaziun era affidada a las stgarsas resursas da l'agricultura: seghel, megl, panitscha, dumiec, chastagnas e products da la vit. La viticultura è stada senza dubi il factur economic il pli impurtant per ils Grischuns en V. Vers la fin dal 18. tsch. vegnivan exportads dals 75'000 hl vin 45-53'000 en il Grischun, en il Tirol ed en Germania dal Sid. Profitond da las facilitaziuns, han ils Grischuns acquistà numerusas vignas en V. Il graun percunter vegniva cumprà en la regiun da Milaun: da las 7300 unitads concedidas annualmain als Grischuns en il decurs dal tschientaner restavan 2'300 en V. ed en ils contadis. Era ina part da la materia prima, explotada per l'elavuraziun locala da la saida, vegniva acquistada en la regiun da Milaun; il product elavurà vegniva alura vendì en il Grischun, en Svizra e fin en l'Engalterra; ufficinas producivan a Murbegn, Delebio e Traona. La tessaria, che offriva lavur als purs durant l'enviern, è sa sviluppada en la Val Gerola ed a l'ost da Sunder, nua ch'ins pratitgescha anc oz l'artisanat dals "pezzotti" (tappets fatgs cun restanzas da launa e da mangola). Ina trentina da cuntscharias deva lavur ad ina tschuncantina da persunas en nov localitads div.: las pels da bov, chaura ed ansiel derivavan da la Svizra, quellas dal botsch, dal vadè e da la vatga da la producziun locala. Il fier percunter vegniva explotà en las muntognas vuclinaisas e vendì als Grischuns per far chanuns, ma be fin a la revolta dal 1620, cura che las reservas dal fier èn stalivadas. Dal Grischun, da la Svizra e dal Tirol provegniva il muvel vendì dal 1514 fin l'entsch. dal 19. tsch. a l'impurtanta fiera da Tiraun.
En il 17. e 18. tsch. è s'intensivada l'emigraziun da la V. surtut a Vaniescha, grazia a las bunas relaziuns da las Trais Lias cun la Serenissima. Auters Vuclinais èn sa domiciliads a Genova, Roma e Napel. Tr. ils emigrads èn naschidas div. societads, scolas, "cassettas" (tal. cassette) u confraternitads che furnivan objects sacrals da div. gener a las baselgias da lur vischnanca d'origin, ens. cun almosnas per ils paupers. Novas baselgias èn vegnidas construidas, autras èn vegnidas restructuradas.

En la segunda mesasad dal 18. tsch. ha provocà la predominanza d'insaquantas fam. grischunas, tr.a. spezialmain quella dals Salis, protestas e la stampa d'intgins pasquils; il respect mancant dal scumond da residenza dals protestants esters e la propagaziun dals ideals illuministics tr. ils nobels han fatg ch'ils aderents da la Republica cisalpina, creada da Napoleun il 1797, han giudì gronda favur. Ils 22-6-1797 èn vegnids congediads il guvernatur grischun e ses vicari; Buorm ha licenzià bundant in mais pli tard il podestat grischun. Malgrà las dumondas dals pertutgads aveva Napoleun decidì che la V. avess da sa constituir en ina quarta Lia grischuna, ma ils medems Grischuns èn s'opponids a quella decisiun, cumbain cun ina stgarsa maioritad (24 vuschs cuntrarias, 21 favuraivlas, 14 intschertas e 4 abstenziuns). Ils 10-10-1797 ha Napoleun incorporà la V. ed ils contadis a la Republica cisalpina. Ils vasts bains en posses da privats grischuns en V. èn vegnids vendids en in ingiant public cun la Confisca retica. Quella vuleva sa giustifitgar sco indemnisaziun per las appropriaziuns illegalas da vart dals magistrats grischuns, ella è dentant stada en realitad in'operaziun indifferenziada a favur da nobels e burgais vuclinais, ils sulets che possedevan ils meds finanzials necessaris per acquistar quels bains. A medem temp èn vegnids destruids monuments e vopnas grischuns.
Suenter la sconfitta da Napoleun a Lipsia il 1913 èn ils Grischuns, cumandads dal cumissari Rudolf Maximilian von Salis-Soglio, turnads ils 5-5-1814 a Clavenna, els èn dentant stads sfurzads da sa retrair d'ina intervenziun austriaca. Al Congress da Vienna dal 1815 ha ina delegaziun locala fatg la dumonda d'aderir al reginam lumbard-venez. u da daventar in chantun svizzer; il congress ha approvà l'emprima opziun. L'Austria ha inizià ina seriusa reorganisaziun administrativa e realisà impurtantas ovras publicas, tr.a. la nova via dal Stielva. Il 1832 è vegnida reglada era la questiun da la Confisca cun in'indemnisaziun da passa dus miu. liras austr. als Grischuns. Al mument da l'annunzia da l'insurrecziun da Milaun dal 1848 han ils uffizials austr. stuì capitular. Millis da voluntaris èn vegnids spedids sin ils pass dal Stielva e dal Tonale. Suenter las sconfittas da Carlo Alberto da Savoia èn ils Austriacs turnads a chasa; durant la segunda guerra per l'independenza tal. ha Garibaldi traversà la val fin a Buorm, entant ch'ils Austriacs eran sin via da sa retrair.
En il decurs dal 19. tsch. è la V. vegnida culpida da numerusas tribulaziuns: la criptogama da las vignas, la malsogna dals cocons, las inundaziuns e la colera, cun tschientinas da morts. Per quai che reguarda l'economia, han la producziun ed il commerzi da vin cuntinuà ad avair ina grond'impurtanza per ils abitants da la V. e dal Puschlav; anc a l'entsch. dal 21. tsch. posseda ina tschientina da fam. da Brüsch vignas da 100 ha en total e da culturas da fritga da ca. 60 ha. Per quai che reguarda il muvel, provegnivan il 1835 ca. 1/6 dals 600 arments ed 1/5 dals 100 chavals vendids a la fiera da Delebio da la Svizra. Scossas vuclinaisas e bergamascas vegnivan chatschadas la stad sin las alps svizras. Ma l'abandun progressiv da l'allevament da biestga e da las vischnancas da muntogna suenter il 1945 ha mess ina fin a tala transhumanza. Anc en il 19. tsch. provegnivan grondas quantitads da laina da la Confed., ed anc suenter il 2000 vegn exportà laina en la Lumbardia ed en il Piemunt grazia a las facilitaziuns da dazi per il material derivant dals chantuns Tessin e Grischun. En la segunda mesadad dal 19. tsch. è sa splegada l'emigraziun da la V. surmar, suenter la midada dal tschientaner han alura blers emigrants chattà lavur era en Svizra (4'350 persunas en media l'onn, cunter 1'393 surmar dal 1904-08); il 1921 eran occupads 1812 emigrants vuclinais en Svizra, il 1930-33 2653 (media annuala). Tr. il 1950 ed il 1953 èn emigradas en media 1968 persunas l'onn en la Confed., il 1961 5254. Il 1968 eran engaschads 57% dals occupads da la V. e da la Val Clavenna en il Grischun, o.t. en ils secturs da construcziun e da hotellaria. La viafier Milaun-Tiraun è vegnida colliada il 1910 cun il chantun Grischun tras la lingia da Viafier dal Bernina. Il 1917 ha inizià en V. la producziun d'energia idroelectrica. Tr. la ventgina d'implants realisads, vegn sfruttà quel da Livign (1962) d'ina societad svizra. La cuntrabanda, pratitgada dapi ditg pli u main per augmentar las entradas famigliaras, ha gì ina culminaziun en il decenni 1960-70 causa la rendita pli gronda da l'importaziun illegala da cigarettas, zutger e café. Il svilup industrial da la regiun, l'expansiun dal turissem da massa e l'installaziun da las staziuns da skis a partir da Buorm, nua ch'ins ha organisà il 1985 ils Campiunadis mundials da skis, marcan l'istorgia recenta da la V.

Vrin

Vulpera