e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Zir Zirān-Reschen  Zirān Anteriura vischnanca polit., cirq. Schons, distr. Rain Posteriur, situada lung la via a la sortida sid da la Viamala. Fin il 1851 ed a partir dal 1875 fusiunā cun Reschen a la vischnanca polit. da Z.-Reschen, tud. Zillis (uffiz.). Emprima mesadad dal 9. tsch. Ciranes. 1780 (cun Reschen) 295 abit.; 1850 392; 1900 263; 1950 276; 2000 330. Ina culegna rom., chats da fossas dal 6. e 7. tsch. ed in chat da munaidas da la mesadad dal 10. tsch. cuntradin a l'ipotesa d'ina guntgida auta da la Viamala postulada pli baud. In'emprima baselgia a Z. datescha da al fin dal 5. tsch., la sala cun trais apsidas da ca. 800. L'ŦUrbari curretic dals bains imperialsŧ (ca. 840) menz. terren roial da la baselgia parochiala da S. Martin che incassava dieschmas da tut la regiun dal Schons. Il 940 ha il retg Otto I regalā a l'uvestgieu da Cuira la baselgia da Z. cun tut ses possess, al qual appartegnevan era quatter curts en las vals Schons e Valragn Dadora. Enturn il 1100 č la baselgia vegnida reconstruida cun ina nav e munida curt suenter il 1114 d'in palantschieu sura romanic da renum mundial. Da l'implant dal chastč da Hasenstein čn sa mantegnidas restanzas d'ina tur d'abitar integrada en ina chasa d'abitar. En il 13. tsch. tempriv era il Schons ina regiun colonisada cun allevament da muvel e cultivaziun dad ers. En la mesadad dal 13. tsch. ha l'uvestg infeudā ils de Vaz e dotā els cun ils dretgs signurils sur il Schons ch'čn passads pli tard als Werdenbergs per turnar il 1456 puspč a l'uvestgieu. Il 1458 č la val sa cumprada libra da tut ils dretgs feudals. Dal 1530-35 han ils da Z. adoptā la cretta ref. Z. č cun sia chasa-cumin (1570), il lieu d'execuziun, da fiera e da susta il center istoric da la val. Emprim augment dal traffic da transit en direcziun dal Spleia e dal S. Bernardin suenter il meglierament da la Viamala (1473), ulteriur progress suenter la construcziun d'ina via pli largia tras il Schons (1818-23). Fin il 1851 ha Z. furmā cun Reschen e Runtgaglia ina pitschna dretgira civila dal cumin da Schons. Suenter l'avertura dal tunnel dal Gottard il 1882 e l'abandun definitiv da las minieras ha subė Z. ina crisa economica ed in'unda d'emigraziun. A partir dal 1901 čn vegnidas construidas vias charrablas sin la Muntogna da Schons; sviament da la vischnanca (A13) dapi il 1973. Litteratura: Kdm GR 5, 222-251; Gem. GR, 2003; M.A. Nay, St. Martin in Zillis, 2008. Jürg Simonett  Zir Zirān-Reschen  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: