Pol [Pool], Luzius

Politica da granezza

La vita economica sa splegava en la Republica da las Trais Lias o.t. sin il nivel da las vischnancas e dals cumins ch'eran dapi ils Artitgels da Glion dal 1526 en possess da las regaglias e ch'eran qua tras cumpetents da relaschar prescripziuns e fixar tributs. Las Lias faschevan en emprima lingia politica da finanzas: en lur Dietas decidevan ellas davart pensiuns ed annatas e survegliavan la cumpra d'uffizis; ils titulars d'uffizis en las Terras subditas avevan da consegnar suenter il bienni ina part da las entradas da lur uffizi, fixada legalmain, a la Camera dominicale (Sindicatura). Quests daners vegnivan normalmain distribuids a las vischnancas. En buns onns eran quai a l'entsch. dal 18. tsch. passa 40'000 fl., per finir fin a 60'000. Cun ils imports anc pli impurtants per l'acquist d'uffizis com. e giudizials tegnevan questas entradas las taglias sin ils fieus ad in nivel fitg bass u rendevan talas nunnecessarias. Betg darar pajavan pussanzas estras grondas summas per garantir la loialitad da las autoritads u cuntanscher in tschert resultat tar referendums.  
L'administraziun (minimala) da la Republica sa finanziava sasezza. In'atgna funtauna da finanzas eran ils dazis sin bains d'import e da traffic e transit. Ils dazis a Clavenna ed en la Vuclina faschevan bunamain dus terzs da las entradas statalas. In'administraziun ordinada da la cassa statala possedeva la Republica pir dapi la mesadad dal 18. tsch.; ils (paucs) affars finanzials vegnivan procurads fin a quel mument da perits da la citad da Cuira.
La politica da duana vegniva, pervia da las tariffas, savens en conflict cun la politica da transit. Ella ha era prolungà suenter ils Scumbigls grischuns la crisa en il commerzi da transit. Per tuttina attrair ils commerziants sur ils pass grischuns vegnivan accordadas reducziuns da dazi o.t. a Turitg, S. Gagl, Lindau, Milaun e schizunt a l'Ollanda. Las Trais Lias faschevan però a medem temp dependent quest privilegi da l'utilisaziun exclusiva dals pass grischuns, quai che n'era betg pussaivel. La politica da duana era medemamain in med da pressiun politic da las pussanzas da l'exteriur: cunquai che la Lumbardia era d'impurtanza vitala per il provediment cun graun e per la vendita da muvel dal Grischun, ha Milaun laschà creditar per scrit privilegis substanzials. Questa dominanza economica da Milaun è sa manifestada fin il 1700 en la preschientscha d'in ambassadur spagnol. Las Trais Lias e la Dieta eran en discordia concernent la politica visavi Milaun, Vaniescha e Puntina en consequenza da conflicts d'interess tr. las differentas facziuns. Cunquai ch'ins aveva però da garantir primarmain il provediment dal pajais, furmavan la facilitaziun da l'export da muvel (Commerzi da muvel) e da l'import da graun (Politica da granezza) e sal (Commerzi da sal) da tuts temps ina part essenziala da las tractativas e dals contracts cun quels pajais vischins. En la politica finanziala èn las autoritads adina sa stentadas da reducir a moda speditiva eventuals daivets e da garantir la cumpetitivitad da la valuta grischuna, e quai cun fixar regularmain ils curs da stgomi e cun intervegnir en la regaglia monetara en cas d'ina producziun excessiva da daners u en ina producziun da daners da pauca valur (Munaidas).
Ina promoziun directa da l'economia sa manifestescha pir cun la subvenziun da construcziuns da vias a l'entschatta ed a la fin dal 18. tschientaner. Quella promoziun s'exprimiva en in augment da las cifras sin il champ dal transit. Envers Vaniescha han las Lias empruvà da segirar vinavant il permiss da lavur e da dimora accordà als emigrants artisanals e commerzials grischuns.
Da la politica d'occupaziun faschevan natiralmain era part ils contracts uffizials concernent il sold e la lubientscha concedida a privats da recrutar mercenaris. Quests contracts reflecteschan las mesiras fiscalas, politicas e commerzialas da las Trais Lias - ed ina buna purziun politica d'interess da las elitas e da lur clientella en ils cumins e vischinadis. Ina libertad economica generala na regnava betg, malgrà tutta declamaziun: Cuira ha, cun sias prescripziuns severas imponidas a las mastergnanzas, eliminà la concurrenza estra, e la gronda part da las vischnancas ha cuntanschì il medem tras lur pratica da natiralisaziun (Dretg da burgais) u tras prescripziuns restrictivas. La structura fundamentala da l'economia era corporatistica e marcada da monopols e concessiuns. La pauca libertad pratica da commerzi e mastergn era d'engraziar a l'incapacitad da las autoritads da controllar u a la discordia tr. ils partenaris economics.

La perdita da las Terras subditas (1797), ch'eran da grond'impurtanza per l'economia e la politica da traffic sco era per l'integraziun dal Grischun en la Confed., han rinforzà l'orientaziun vers il nord e la politica economica naziunala (svizra). A l'entsch. dal 19. tsch ha conferì il Moviment economic tras referats e postulats publitgads en il «Neuer Sammler» ils emprims impuls ad ina politica agrara chantunala. Ses exponents han pretendì - cun pauc success - refurmas fundamentalas en l'agricultura. Per la scolaziun professiunala dals purs stevan bain a disposiziun dapi il 1832 contribuziuns chant., ina scola professiunala planisada n'ha però betg pudì vegnir realisada (Scolas da purs e puras). Il 1869 è vegnì introducì (cumpensatoricamain) in curs agricul obligatoric al Seminari scolastic a Cuira, ed a partir dal 1870 han ins organisà era en las regiuns curs da perfecziunament. La Const. chant. revedida il 1880 cuntegneva per l'emprima giada in artitgel davart la promoziun da l'agricultura; il sustegn finanzial real era dentant fitg modest, perquai ch'i vegnivan pajadas o.t. contribuziuns per muvel premià (per dapli na tanschevan betg ils daners). Sin il plaun fed. ha l'emprima lescha davart la promoziun da l'agricultura effectuà il 1844 cun in uffizi correspundent in sustegn pli ferm da quel sectur. La donaziun dal Russhof al chantun Grischun tras Rudolf Alexander von Planta ha pussibilità il 1896 la fundaziun da la scola da purs Plantahof a Landquart. En il 20. tsch. han la Confed. ed il Chantun investì pli e pli era en las meglieraziuns dal terren e, per franar il regress da la producziun da graun, en la cultivaziun dad ers en regiuns autsituadas (premias da moler).
La notorica mancanza da daners dal Chantun ha impedì quel da promover u instradar svilups giavischabels en l'economia publica. Mo sin il champ da la construcziun da vias (Vias e pass) han ins fatg gronds progress, da maniera ch'igl existiva fin il 1900 in imposant sistem da vias artifizialas che cuvriva tut las valladas. Il progress promovì qua tras en las valladas grischunas è dentant restà concentrà en in'emprima fasa sin paucs centers turistics.
Ina promoziun da l'industria tras il Stadi ha ditg strusch gì lieu. L'interess da la politica uffiziala sa drizzava a l'agricultura ed al turissem sco era a la Viafier da las Alps Orientalas, in project ch'ha dentant succumbì a la Viafier dal Gottard. Sco sin il champ social (tras Clement Loë, Anna von Planta e.a.) han ins cuntanschì a la sava dal 20. tsch. era en quest sectur ils vairs progress mo grazia ad iniziativas e finanziaziuns privatas sco era, p.ex. en la construcziun da viafiers, tras l'engaschament dals piuniers Sebastian Hunger (Grischun Central) e Willem Jan Holsboer (Landquart-Tavau). Per cletg ha il pievel consentì il 1897 a la lescha davart la viafier ed ha creà qua tras il fundament per la construcziun autonoma da la Viafier retica; la Confed. ha contribuì en quel grà ch'ella ha signà il 1898 aczias per otg milliuns francs. Circuls privats han alura era intimà il chantun Grischun da far ina politica activa en l'economia d'aua: il 1906 è naschida l'emprima lescha chant. davart il dretgs da las auas (Ovras idraulicas). L'Emprima Guerra mundiala ha dentant destruì las speranzas en in svilup positiv da l'economia publica en il Grischun, ed a chaschun dal scandalus naufragi da la OE Grischunas SA (en possess dal Chantun) il 1923 han il Chantun e las vischnancas subì perditas da milliuns. Cun quai era sa disqualifitgà il Chantun per decennis sco interprendider. Il 1945 ha il legislatur stgaffì (finalmain) il fundament per eventuals levgiaments fiscals e credits per la promoziun da novas industrias, ma quai ha midà pauc vi da la mancanza d'attractivitad dal Grischun durant la fasa da l'expansiun industriala; la situaziun disfavuraivla dal punct da vista dal traffic, la chargia fiscala elevada e la mancanza da persunal qualifitgà eran nauschs trumfs.
En il suenterguerra è sa sviluppà il Stadi cuntinuadamain ad in center da servetschs, e l'apparat administrativ è vegnì amplifitgà correspundentamain. Il Stadi aveva en emprima lingia da procurar per l'avertura dal traffic, da sustegnair la construcziun dad ovras electricas, da promover l'amplificaziun dal champ da scolaziun ed educaziun sco era d'auters secturs publics e da stgaffir, cun metter a disposiziun ils meds finanzials necessaris, cundiziuns da basa favuraivlas per l'avegnir (agid a l'agricultura da muntogna, introducziun da novas industrias, promoziun dal turissem e.a.). Cun quai dueva era vegnir franada l'emigraziun da la generaziun pli giuvna. Prioritad avevan en pli il rinforzament finanzial ed organisatoric da las vischnancas. Sco impurtanta novaziun ha acceptà il pievel il sett. 1956 la lescha davart la perequaziun finanziala. Enturn ils onns 1960 ha sveglià la politica da traffic e dad esters, proseguida sin plaun fed., grevs conflicts. Entant ch'il Grischun sa sentiva gia adina dischavantagià en dumondas da traffic, veseva la Regenza grischuna era en la limitaziun lineara da las forzas da lavur estras en l'entira Svizra in impediment per l'agen svilup economic. Suenter il 1973 è la creschientscha economica gen. sa diminuida en consequenza da la crisa da l'ieli, ed a partir dal 1985 èn s'agiuntads anc ulteriurs problems, numnadamain quels da l'ambient (muria dal guaud, polluziun da l'aria, midada dal clima e.a.). La protecziun da l'ambient ha influenzà en consequenza tut ils affars guvernamentals ed en particular ils projects centrals dals onns 1990: la cumplettaziun dal plan directiv chant. (1991) e l'elavuraziun da la planisaziun directiva regiunala orientada a quel (1992). Finalmain ha era l'augment da la dischoccupaziun fatschentà pli e pli las autoritads grischunas, era sche la quota da dischoccupads è adina remartgablamain sut la media svizra. Ils duairs multifars dal Stadi modern sin il champ da l'assistenza sociala pretendan meds finanzials adina pli auts. Il 1955 importavan las expensas dal quint administrativ ordinari anc 55,3 miu. frs, il 1980 gia 618,2 miu. frs ed il 2009 2,375 mia. frs. Pli problematic è il debit betg cuvert che resulta da la differenza tr. meds finanzials esters e la facultad statala. Il maun public sa senta en princip sfurzà da far ina politica conjuncturala anticiclica, per ina tala mancan però per ordinari ils meds cun in effect durabel sin la conjunctura (Finanzas publicas). 

 
    

 

 

Pol [Pool], Luzius

Politica da granezza