e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Triest Trin  Trilinguitad grischuna Il Grischun č l'unic chantun da la Svizra cun trais linguas uffizialas: tudestg, rumantsch e talian. Questa tripartiziun linguistica č dentant mo groppa e summarica: da mintgina da las trais linguas chant. existan differents dialects ed idioms. Latiers vegnan anc las numerusas linguas dals lavurers esters, dals immigrants e dals turists che fan dal Grischun in mosaic linguistic cumplex.  La trilinguitad grischuna č francada en l'art. 3 da la Const. chant. dal 2004 (art. 46 veglia Const. chant.): "Il tudestg, il rumantsch ed il talian čn las linguas chant. ed uffizialas equivalentas dal chantun". En il medem artitgel vegn il Chantun obligŕ explicitamain da sustegnair e rinforzar, ens. cun las vischnancas, il rumantsch ed il talian e da promover la communicaziun ed il barat tr. las cuminanzas linguisticas. Sin plaun constituziunal čn il rumantsch ed il talian renconuschids dapi il 1880 resp. il 1892 - sper il tudestg - sco linguas chantunalas. Ni la Constituziun ni in'autra lescha na circumscrivan perň ils territoris linguistics. Quels čn il cuntrari il resultat da la pratica (savens fluctuanta) da las differentas vischnancas. Quellas determineschan, tenor il princip da l'autonomia comunala, en atgna cumpetenza la lingua d'administraziun e da scola - dapi il 2003 en cooperaziun cun il Chantun e cun l'obligaziun da respectar la cumposiziun linguistica tradiziunala. Il territori tradiziunal dal rumantsch cumpiglia tschintg regiuns linguisticas. La Surselva furma il grond bloc al nordvest dal Grischun. Il Grischun Central sa cumpona dal Surmeir e da  la Val d'Alvra e cumpiglia dapi il 2006 era l'intschess da l'anteriura Renania, v.d. la Tumleastga, la Mantognala e la Val Schons. L'Engiadina e la Val Müstair furman il territori lad. al sidost da l'intschess rumantsch. Las quatter vals meridiunalas dal Grischun, la Calanca, il Mesauc, la Bergiaglia ed il Puschlav čn da lingua taliana. Ellas čn orientadas p.p. culturalmain vers ils vischins meridiunals, il Tessin e l'Italia. Il territori tud. cumpiglia las autas valladas colonisadas da Gualsers e d'Alemans dal nord: Valragn, Val S. Pieder, Stussavgia, Avras, Scanvetg, Partenz e Tavau, l'exclava Sursaissa, la Val dal Rain Grischuna, la gronda part da la Tumleastga, parts da la Val Schons ed il Samignun (germanisŕ a partir dal Tirol). Questas immigraziuns ha gě lieu o.t. en il temp medieval tardiv. L'onn 1850 era la repartiziun da la populaziun dal Grischun en ses territoris linguistics tradiziunals demograficamain bler pli equilibrada ch'en auters chantuns plurilings da la Svizra (Friburg, Vallais e surtut Berna). Il Grischun rum. muntava a 47% da la populaziun chant., il Grischun tal. a 13% e l'ulteriur Grischun tud. a 40%. Gia 30 onns pli tard, tar l'emprima dumbraziun dal pievel dal 1880, predominava il tudestg cun 46% (rumantsch 39,8%, talian 13,7%). Fin suenter la Segunda Guerra mundiala han tut ils trais territoris linguistics augmentŕ lur populaziun, cumbain cun grondas differenzas localas (creschientscha demografica o.t. a Cuira ed en il Grischun tud.). Malgrŕ in pitschen augment absolut han las vals tal. ed il Grischun rum. alura pers cuntinuadamain en cifras relativas. Il 2000 dumbravan il rumantsch anc 14,5% ML (21,7% Lindic) ed il talian 10,2%, entant ch'il tudestg aveva augmentŕ a 68,3%.   La trilinguitad grischuna č ina realitad che na sa manifesta betg mo sin il champ politic, administrativ e scolastic, mabain era en il discurs public. Ella vegn accentuada en la preschentaziun uffiziala dal Chantun sco era en la publicitad turistica. Sin il champ giuridic cumpara la noziun da la trilinguitad en la preambla da la Const. chant. dal 2004, en l'urden chant. da scola dals onns 1970 (Scola chant. e scola d'agricultura al Plantahof) ed en la lescha per promover la cultura (LPC) dal 1997. En la lescha da linguas dal chantun Grischun, en vigur dapi il 2008, vegn la trilinguitad designada sco "element caracteristic dal Chantun" che sto vegnir rinforzŕ.   La trilinguitad dal Grischun č primarmain collectiva, en quel senn che las trais gruppas linguisticas furman in'unitad politica. Sin il plaun individual pon ins constatar tar la gronda part dals pledaders e da las pledadras da las linguas minoritaras ina bilinguitad (en cumbinaziun cun il tudestg); tar ils Rumantschs č quella quasi totala, tar ils Grischuns da lingua tal. in pau main frequenta. Bler main derasada č la trilinguitad individuala che sa manifesta medemamain il pli ferm tar ils Rumantschs. La bilinguitad derasada tr. ils represchentants da las duas linguas minoritaras chant. e la trilinguitad relativamain pauc vivida renvieschan a la ferma posiziun dal tudestg en il Grischun. Litteratura: La Svizra, 2 ˝ lungatgs?, red. da H.R. Dörig, C. Reichenau, 1982; Rapport dalla ”Gruppa da lavur per las regiuns linguisticas dil Grischun”, 1994; M. Grünert e.a., Das Funktionieren der Dreisprachigkeit im Kanton Graubünden, 2008. Manfred Gross  Triest Trin  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: