Allemann, Georg

Almen

Fasa dal stadi episcopal curretic (12.-14. tschientaner)
Durant quel temp faschevan las Trais Lias savens allianzas, conclusiuns da pasch e contracts cun ils vischins lumbards. Ina da las allianzas las pli veglias è la concordia, amicizia e lia dal 1293 tr. l'uv. da Cuira, Berthold von Heiligenberg, e ses vasals (ministerials?) de Frauenberg, Belmont e Marmels cun il ducadi da Milaun. Questa cunvegna aveva prob. en mira da segirar il commerzi ed il traffic da transit. Il medem intent avevan era las emprimas cunvegnas cun il ducadi dal Tirol. Uschia èn l'uvestg da Cuira e ses subdits s'accordads il 1331, 1392, 1405, 1436 e 1478 cun ils ducas dal Tirol en dumondas da transit e da dazi. Ultra da la garanzia da protecziun e segirtad per il commerzi ed il traffic han ils Grischuns cuntanschì l'exemziun da dazi per l'export da muvel e per products agrars sco era per l'import da granezza e sal da Damaist (Tirol) e Meraun. Talas cunvegnas da dazi èn vegnidas stipuladas en il 15. tsch. era cun Milaun. Il 1431 ha l'avat da Mustér obtegnì per div. vals da la LG exemziuns da dazi per l'import da granezza e vin dal ducadi da Milaun, ed il 1467 ha la duchessa Blanca Maria concedì in privilegi da dazi sumegliant a la Bergiaglia, a l'Engiadina, al Surmeir ed al Valragn.

Ils emprims contracts statals da las Trais Lias
Ils emprims contracts statals han las Trais Lias conclus tr. il 1496 ed il 1518. Lur cuntegn era da natira politica e militara. Quests contracts represchentan tr.a. las emprimas tentativas da suttametter il servetsch mercenar, fin a quel temp privat e nunordinà, ad ina controlla statala. Ils 24-1-1496 ha la LG stipulà in contract da mercenadi cun il retg da la Frantscha Carl VIII. Quest contract permetteva a la Frantscha da recrutar mercenaris grischuns per sia campagna militara cunter il ducadi da Milaun; la LG obtegneva da sia vart ina pensiun annuala da 2000 glivras e duas plazzas libras per students a l'Univ. da Paris. Il 1509 han las Trais Lias conclus in contract da mercenadi cun la Frantscha. Ultra dal dretg da recrutar schuldads, ha la Frantscha survegnì la permissiun da traversar cun sias truppas ils pass grischuns; las Trais Lias han obtegnì per recumpensa mintgamai 2000 glivras e l'exemziun dal dazi sin vin e granezza en il ducadi da Milaun. Per motivs strategics e politics eri necessari da tgirar bunas relaziuns cun tut ils vischins. Confurm ad ina politica equilibrada han las Trais Lias perquai stipulà il 1500/02 la "Verainung und Verstenntnus" cun l'imperatur austr. Maximilian. Questa cunvegna cuntegneva directivas davart il traffic ed il commerzi liber, la reducziun dal dazi ed il dretg da recrutar mercenaris en temps da crisa; ella è vegnida confermada il 1518 sco "Ewige Erbeinung" e cumplettada cun ina pensiun annuala da 200 flurins.
Div. postulats èn restads projects: il cont Jörg von Werdenberg-Sargans p.ex. ha empruvà il 1494 da cuntanscher in'allianza da la Confed. e da las Trais Lias cun Vaniescha che l'ha dentant refusada, da maniera ch'era ils Confederads ed ils Grischuns han sbittà il 1509 in'allianza proponida da l'ambassadur venez. Hieronimo Savorgnano. Il 1511 èn sa sfadiads il Bregagliot Rudolf von Salis (il Lung) e Gulielmo de Tengatino da Brescha per in'allianza da las Trais Lias cun il stadi munic. da Brescha. Quest project ha fatg naufragi, sco era ils plans da Salis dal 1512 per in'allianza cun Vaniescha u quels dal 1515 d'integrar il stadi munic. da Com en las Terras subditas grischunas.

L'orientaziun politica da las Trais Lias vers la Frantscha
Quella è anc s'intensivada suenter il 1524 ed è sa mantegnida durant tut il 16. tschientaner. La Frantscha ha era gidà il 1526, ens. cun Vaniescha ed il papa, il Stadi da la Trais Lias (contract dals 28-8-1526) a defender la Vuclina envers las revendicaziuns da Gian Giacomo Medici, chastellan da Müsch, a la fin da l'Emprima Guerra da Müsch. Las relaziuns da las Trais Lias cun la Frantscha han cuntanschì il punct culminant cun il contract da mercenadi dals 6-10-1549. Cunter questa cunvegna era sa furmada en il Grischun ina gronda opposiziun da persunas che avertivan da las consequenzas desastrusas da las pensiuns, dals aderents da la partida spagn.-austr. e da quels che postulavan la neutralitad da la Republica da las Trais Lias. Tuttina èsi reussì a la Frantscha da stipular era il 1565 ed il 1602 novs contracts cun las Trais Lias.

La Republica da Vaniescha
Cun quella avevan las Trais Lias gia durant il 15. tsch. relaziuns amicablas ch'èn sa consolidadas suenter che la Vuclina era passada il 1512 en possess grischun e ch'ils dus stadis cunfinavan directamain in cun l'auter. Il 1554 ha l'ambassadur grischun Friedrich Salis conclus cun Vaniescha ina cunvegna davart brigants, in contract d'extradiziun per delinquents. Auters ambassadurs han cuntanschì dal senat venez. concessiuns concernent l'access liber per commerziants e mastergnants grischuns a Vaniescha, il dretg da purtar armas e la protecziun dals protestants da la persecuziun tras l'Inquisiziun. Dapi il 1582 è l'ambassadur Johann Salis sa stentà per ina veritabla allianza militara ed economica. Quella è finalmain vegnida approvada la stad dal 1603 da la Dieta grischuna e da las vischnancas ed engirada il settember dal medem onn cun in act festiv pompus a Vaniescha. Il Grischun ha concedì a Vaniescha il dretg da passagi e quel da recrutar mercenaris, e Vaniescha ha accordà a las Trais Lias pensiuns e privilegis economics impurtants sin il territori venezian. En vista als Scumbigls grischuns n'han ins però betg pli renovà l'allianza il 1613. Il 1644 han las Trais Lias cedì danovamain a Vaniescha il dretg da passagi sur ils pass grischuns, ed il 1706 han ins puspè conclus in contract sumegliant a quel dal 1603 ch'è restà en vigur fin il 1764. La politica da las Trais Lias, favuraivla - sut l'influenza da la partida dals Salis - unilateralmain a l'Austria, ha intimà Vaniescha da desdir l'allianza, da maniera ch'ils mastergnants e commerziants grischuns han pers tut ils privilegis en la Republica ed han stuì bandunar Vaniescha il 1766.

Allianzas durant ils Scumbigls grischuns
Quellas furman ina categoria speziala, essend che las Trais Lias èn stadas sfurzadas da concluder durant quell'epoca cunvegnas dictadas tras l'intervenziun ed occupaziun spagn.-austr. dal pajais. A questa categoria appartegnan il Contract da Milaun dals 6-2-1621 conc. la restricziun da la suveranitad grischuna en Vuclina (refusà da la LCD e da la LDD), l'Artitgel da Milaun dals 15-1-1622, in dictat spagn. che limitava anc pli fitg la suveranitad da las Trais Lias, il Contract da Lindau dals 30-9-1622, cun il qual l' Austria è sa patrunada dal Partenz e da l'Engiadina Bassa ed ha decretà la recatolisaziun (Missiun retica dals chaputschins), il Contract da Monzón dals 5-3-1626 ch'ha conferì l'autonomia a la Vuclina e la "Erbeinigung" dals 8-8-1629 ch'ha lià il Grischun unilateralmain a l'Austria. Il contract, stipulà cun la Frantscha ils 7-2-1636 a Clavenna, preveseva la restituziun da la Vuclina, sut la cundiziun ch'ils Grischuns desistian da pratitgar la confessiun ref. en questa regiun. Il Contract da Puntina dals 3-1-1637 preveseva il medem, ma sut la controlla spagn.-austriaca.

Allianzas suenter il 1639 - la dominanza sagnola u austriaca
Ils Scumbigls grischuns èn ids a fin pir cun l'Emprim Capitulat da Milaun dals 3-9-1639, ina cunvegna cun la Spagna che stipulava en in'emprima part la pasch eterna e che preveseva da restituir en in segund contract la Vuclina als Grischuns, ma senza admetter la confessiun ref. en questa regiun. La Spagna aveva il dretg da recrutar mercenaris da las Trais Lias e da traversar ils pass grischuns; ella garantiva da sia vart a quellas il commerzi ed il traffic liber en il ducadi da Milaun, concedeva in dumber definì da plazzas libras per students a las univ. da Pavia e da Milaun ed offriva fieras spezialas, deliberadas dal dazi, en la part sura dal Lai da Com. Da qua davent han prestà gronds contingents da mercenaris grischuns per var 50 onns servetsch militar en Spagna, en il ducadi da Milaun ed en la Flandra. Era las relaziuns cun l'Austria èn sa meglieradas plaun a plaun. Il 1642 ha l'Austria stipulà ina nova cunvegna cun las Trais Lias, da la quala ella renconuscheva la suveranitad. Ils contracts dal 1621 e 1629 èn vegnids annullads e las disposiziuns da la Cunvegna (Erbeinung) dal 1518 renovadas. L'Austria è sa segirada il dretg da recrutar mercenaris e pajava als Grischuns ina pensiun annuala. Ils Grischuns s'orientavan ussa pli e pli al servetsch militar austriac. En il rom da la Guerra da successiun spagn. han las Trais Lias concess a las truppas imperialas il passadi liber, fixà en in contract da trapass dal 1707. Il 1715 ha l'Austria remplazzà la Spagna sco possessura dal ducadi da Milaun ed ha stipulà il 1726 il Segund Capitulat da Milaun cun las Trais Lias che confirmava da princip las cunvegnas dal 1639. L'onn 1763 han las duas partidas conclus il Terz Capitulat da Milaun, en il qual l'Austria ha fatg ulteriuras concessiuns, accordond a las Trais Lias intginas facilitaziuns da commerzi e cedend ad ellas la part sura dal Lai da Com, inclus ils dretgs da pestga ch'èn però ids en emprima lingia a favur da las fam. Salis. L'Austria è dentant sa resalvada il dretg da protecziun visavi la Republica da las Trais Lias ed è intervegnida anc il 1798 cun ina expediziun militara.
Enturn il 1700 proseguivan las Trais Lias ina politica d'avischinaziun envers las pussanzas maritimas prot., l'Ollanda e l'Engalterra. La persecuziun dals ughenots tras Louis XIV e sias guerras cunter l'Ollanda han intimà blers uffiziers e schuldads grischuns da midar dal servetsch militar franz. a quel en favur da l'Ollanda. Il 1693 han las Trais Lias - sco era Turitg e Berna - stipulà in capitulat militar per in regiment. Il servetsch militar ollandais dals Grischuns ha durà fin a l'entschatta dal 19. tsch., ed ils dus stadis republicans han era sviluppà relaziuns amicablas; il 1713 han els conclus in'allianza da defensiun che garantiva tr.a. l'agid vicendaivel en cas d'attatgas militaras. Il servetsch mercenar a l'Ollanda ha procurà al Grischun meds finanzials considerabels ed ha influenzà p.p. era l'orientaziun spiertala e culturala da la populaziun, o.t. areguard la propagaziun dal pietissem.
Vers la fin dal 18. tsch., in temp da stagnaziun sin il plaun statal, hai dà paucs muments innovativs en la polit. exteriura da las Trais Lias. Quellas han observà ils contracts militars tradiziunals cun la Frantscha, e lur regiments da guardia han demussà - cuntrari al spiert dal temp - loialitad absoluta envers las monarchias. Cuntrari a quest agir conservativ han 54 Patriots grischuns adressà ils 2-4-1790 ina nota da gratulaziun a la nova assemblea naziunala franz., en omagi al spiert progressiv da la Revoluziun franzosa. Grischuns èn sa participads voluntariamain u cunter veglia a las campagnas milit. da Napoleun. Ils servetschs da mercenari en la Sardegna-Piemunt ed en l'Ollanda han durà fin il 1816, quels en Frantscha fin il 1830. La Const. fed. dal 1848 ha scumandà tut ils capitulats militars, tuttina han tals anc persistì in tschert temp cun il reginavel da Napel-Sicilia, e quai cun ina participaziun grischuna considerabla. Pir ina lescha rigurusa dal 1859 ha mess finalmain in term era al servetsch mercenar napoletan.

Ils chantuns confederads, o.t. quels che cunfinavan cun las Trais Lias, furmavan il circul stretg dals alliads da quellas; pervi dad interess cuminaivels (politica en l'Italia) ed ina concepziun statala sumeglianta (sistem guvernamental republican) èn sa sviluppadas gia baud relaziuns pli stretgas. L'allianza dal 1400 tr. il Glaruna e la LG dals signurs (fundada il 1395 a Glion) preveseva l'avertiment e l'agid vicendaivel e vuleva garantir la segirtad dal commerzi e dal traffic. Il fatg ch'era la vischnanca da Mustér e quella da Valragn (vom Rin) èn doc. sco sigilladras autonomas, cumprova tr.a. l'impurtanza da las rutas sur il Lucmagn, il Cuolm Val, il Spleia ed il S. Bernardin per il chantun da Glaruna.
Il 1419 han la citad da Cuira e la LCD stipulà cun la citad da Turitg in contract da conburgaisia, limità a 50 onns, che preveseva l'agid vicendaivel en cas da basegn. Turitg garantiva il passagi segir lung la ruta dal Lai Rivaun, ils custs ha la citad a la Limmat dentant adossà als Grischuns; ella ha schlargià sia sfera d'influenza en direcziun da la regiun da Sargans ch'ha empruvà il 1436/38 da cuntanscher il status d'ina quarta Lia retica autonoma tras in'allianza cun Cuira, la LG e la LCD. A la finala n'han els però betg pudì resister a l'intervenziun da vart da differents chantuns ed èn daventads in signuradi cuminaivel dals Confederads.
Sco quai ch'ils Grischuns han sustegnì p.p. ils Confederads en las Guerras burgognaisas tr. il 1476 ed il 1478 cunter Carl il Temerari, han quels gidà il 1486/87 las Trais Lias en la campagna militara en Vuclina. A partir dal 1473 han omaduas varts contractà davart in'annexiun a la Confed.; ils Confederads n'eran però betg unanimamain d'accord. Pir la situaziun smanatschanta avant la Guerra svabaisa ha provocà in'uniun parziala. Il 1497 han la LG ed il 1498 la LCD fatg in'allianza d'amicizia cun ils set chantuns da la Veglia Confed. (senza Berna). Els èn s'empermess amicizia ed han exprimì la voluntad da renunziar vicendaivlamain a la violenza en cas da conflicts, s'obligond il cuntrari da schliar las differenzas avant dretgiras ordinarias; en cas da discordia era previs d'instituir ina dretgira da cumpromiss imparziala cun sedia a Riva/SG. En dumondas da guerra e da pasch na dueva nagin prender ina decisiun senza consultar l'auter partenari; ins vuleva promover ens. il commerzi ed il traffic. Questa allianza perpetna sa basava sin l'egualitad da dretgs; las duas Lias grischunas han mantegnì - sco stans alliads da la Confed.  - l'autonomia totala. Ils dretgs austr. extendids en il territori da la LDD han impedì quella da stipular ina allianza sumeglianta. L'avischinaziun da las autras duas Lias a la Confed. ha manà en il 16. tsch. a contacts pli stretgs ed amicabels da la LDD surtut cun Turitg ch'han influenzà fermamain la Refurmaziun en il Grischun. Il 1523 han ils Confederads sustegnì cun success las Trais Lias en la Segunda Guerra da Müsch, e diplomats grischuns han intermedià pliras giadas en conflicts a l'intern da la Confederaziun.
Enturn il 1600 han las relaziuns tr. ils Confederads ed il Grischun survegnì novs impuls. A partir dal 1584 han las Trais Lias aspirà ad in'allianza communabla cun tut ils 13 chantuns. Ils chantuns cat. da la Confed. han dentant refusà ina tala per motivs confessiunals. Percunter ha la LDD pudì concluder il 1590 in'allianza cun ils chantuns da Turitg e Glaruna, cuntanschend qua tras ina posiziun sumeglianta a las autras duas Lias. Ils 5-8-1600 han las Trais Lias conclus in'allianza cun il Vallais ch'ha rinforzà l'amicizia vicendaivla e punctuà ils interess communabels en la politica franz. ed en quella proseguida en l'Italia dal Nord. Ils 30-8-1602 han las Trais Lias stipulà l'Allianza eterna cun Berna che garantiva l'agid vicendaivel e ch'ha permess a las Trais Lias d'extender il circul d'alliads sin tut ils 13 chantuns da la Confederaziun. La simpatia da Berna sa basava tr.a. sin la prontezza signalisada dal Grischun il 1499 da vegnir en agid a la citad da Berna cun 3'000 schuldads per defender la Republica da Genevra cunter la Savoia. Quai è era stà l'entschatta d'ina perioda da stretgas relaziuns spiertalas, o.t. da vart dals preditgants, tr. las Trais Lias e Genevra, la citad da Calvin.
Il temp inquiet dals Scumbigls grischuns cun tumults, dretgiras nauschas e guerras, durant il qual ils Confederads han empruvà pliras giadas senza success d'intermediar u d'intervegnir, ha provocà temporarmain ina tscherta alienaziun ed indeblì las relaziuns amicablas.
Enturn il 1700, en occasiun da la Guerra da successiun spagn., è danovamain sa manifestà en las Trais Lias il basegn da segirezza politica, ed ellas han aspirà per la terza giada ad in'allianza cun tut ils 13 chantuns da la Confederaziun. L'iniziativa ha dentant chattà l'opposiziun dals chantuns cat., ed uschia han ins conclus il 1707 in'allianza cun Turitg ch'era equivalenta a quella dal 1602 cun Berna; era quella garantiva explicitamain l'agid vicendaivel en cas da basegn. Cun quai stevan las Trais Lias en ina stretga relaziun cun ils dus pussants stadis munic. da Turitg e da Berna. Las obligaziuns d'allianza èn vegnidas resguardadas dad omaduas partidas: il 1712 èn ils Grischuns sa declerads pronts da vegnir en agid a Turitg en la Guerra dal Toggenburg; Turitg e Berna han gidà repetidamain a vischnancas grischunas donnegiadas tras incendis ed èn sa participadas il 1718 als custs per il nov mir da la citad da Glion. Cun l'integraziun da las Trais Lias en la Republica helvetica il 1799 e l'adesiun dal chantun Grischun a la Svizra il 1803 è ida a fin l'èra d'ina politica exteriura independenta e d'ina politica d'allianzas dal Grischun, cun excepziun dals capitulats militars.

Allemann, Georg

Almen