e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  URGC Urmagn  Uri Il chantun U. sa chatta en il center da las Alps a la cruschada da las grondas valladas alpinas dal Rodan, da la Reuss, d'Ursera, dal Rain Anteriur cun l'axa dal Gottard. Las relaziuns istoricas dal Grischun cun l'U. èn, malgrà la cunfinanza, relativamain marginalas. Chats da cheramica documenteschan in stgomi cultural durant il temp da bronz cun Suagnign-Padnal e medemamain durant il temp da fier cun la provinza rom. Rezia. Ils numerus toponims rom.-rum. tradeschan l'appartegnientscha istorica era da l'U. al circul cultural roman. L'expansiun culturala da la Rezia rom. e da la Currezia vers l'U. è succedida o.t. sur il Cuolm d'Ursera ed il Pass Crusch. Suenter il declin dal domini rom. e l'ingress dals Alemans, è la part centrala dal chantun U. s'orientada vers il nord, entant che la Val d'Ursera è restada colliada cun la Currezia: sut domini feudal da la claustra da Mustér dal 8. tsch. enfin il 1410 (cun resalva d'intgins dretgs enfin il 1649) e sco part da l'uvestgieu da Cuira fin il di dad oz. L'avertura dal Gottard (1218) ha alienà ils Uranais economicamain da la Surselva. En consequenza sa restrenschan las relaziuns da l'U. cun il Grischun a partir dal temp medieval tardiv quasi mo sin talas da tempra religiusa ed ecclesiastica. Excepziun fan ils cumbats tr. il barun Donat de Vaz, sustegnì dals Confederads, cunter l'uv. Ulrich Ribi, l'avat Thüring von Attinghausen e la partida austr. il 1333 e l'agid dals Uranais als Grischuns a la Chalavaina il 1499. Il project dad impressaris dad U., Sviz e Lucerna per l'explotaziun da las minieras d'argient en la Val Medel ha provocà l'assassinat da l'avat Jakob Buchhorn tras opponents indigens (1347). Percunter vegnivan las alps claustralas en la Val Tujetsch utilisadas dapi il temp medieval tardiv era da purs da la Val d'Ursera. La claustra da Mustér è stada durant tschientaners in (modest) lieu da pelegrinadi per Uranais, e la claustra uranaisa da Seedorf per pelegrins grischuns. En la claustra da Mustér han operà a partir dal 1321 set paders, tr. quels l'avat Thüring von Attinghausen (1327-53) ed en il 20. tsch. l'istoriograf Iso Müller. Relaziuns politicas e da parentella cun l'U. tgirava l'avat Jakob Bundi a la fin dal 16. tsch., relaziuns scientificas il pader Placi a Spescha enturn il 1800. Il dumber da scolars uranais a la scola claustrala dapi il 17. tsch. munta a ca. 80. Var tschintg Sursilvanas èn entradas en il 17.-18. tsch. en la claustra franciscana dad Attinghausen resp. en sia successura ad Altdorf (a partir dal 1677). En il 19. tsch. han magistras da la Congregaziun da las soras instructuras da Menzingen, fundada dal Grischun Teodosius Florentini, operà en div. scolas uranaisas. Las relaziuns tr. l'U. ed il Grischun èn s'intensivadas cun l'avertura da la via charrabla sur il Cuolm d'Ursera/Alpsu il 1864 e da la viafier Furca-Alpsu il 1926 e cun la cumpilaziun da la regiun dal Gottard en il plan militar dal Reduit ch'ha tr.a. procurà per la colliaziun dals dus chantuns era d'enviern. Il svilup turistic da la regiun da l'Alpsu ha rinforzà la collavuraziun, ed il project da l'investitur egipzian Samih Sawiris empermetta per il futur ina tala en grondas dimensiuns territorialas. Il problem dal traffic da camiuns pesants, che guntgeschan il Gottard e surchargian la A13 al San Bernardin, occupa d'in cuntin las regenzas dal Tessin, dal Grischun e da l'U. Litteratura: E. Wymann, Klosterfrauen aus Graubünden in Attinghausen und Altdorf, en: BM, 1918, 109-11; M. Oechslin, Urseren – Ein Nachbartal von Graubünden, en: TG, 1964, 201-03; Müller, Abtei Disentis; I. Müller, Kulturelle Beziehungen zwischen U. und dem Bündner Oberland vom 16. bis 20. Jahrhundert, en: Historisches Neujahrsblatt von U., 73/74/1982/83, 77-95; I. Müller, Geschichte von Ursern, 1984; L. Deplazes, Zum regionalen Handel und Verkehr an der Lukmanier- und Oberalproute im Spätmittelalter, en: Geschichte und Kultur Churrätiens, edì dad U. Brunold, L. Deplazes, 1986, 409-39; Tujetsch: igl andament da sia historia, 1987; A. Hug, V. Weibel, Urner Namenbuch, 4 ts, 1988-91; H. Stadler-Planzer, Geschichte des Landes U., 1993. Adolf Collenberg  URGC Urmagn  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: