e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Archivs Ardüser, Hans  Ardez Vischnanca polit., cirq. Sur Tasna, distr. En, situada da la vart sanestra da l'En, cun Bos-cha e Sur En. Ca. 840 Ardezis, fin en il 19. tsch. uffiz. Steinsberg. 1850 586 abit.; 1900 612; 1910 1'005 (construcziun da la VR); 1950 541; 2000 401. A Bos-cha han ins chattà craps-scalutta dal temp preistoric (craps da strias), a Chanoua cheramica da la Cultura da Fritzens-Sanzeno. Suotchastè è stà colonisà, tenor perscrutaziuns, senz'interrupziun dal temp da bronz tardiv (Cultura da Melaun) al temp da fier tempriv (Cultura da Fritzens-Sanzeno), singuls chats dateschan era dal temp roman. Dal 1161-1310 èn doc. signurs de Ardetz. Ils signurs sin il chastè da Tarasp, la claustra da Mariamunt, l'uvestgieu da Cuira, il contadi dal Tirol ed ils signurs de Matsch avevan possess e dretgs ad A. Il chastè da Sasmunt, oriundamain ina fortezza cun baselgia (S. Gliezi, rest. il 1985), a partir dal 12. tsch. sedia feudala, è passà tras cumpra a l'uvestg da Cuira avant il 1209, furmond dapi alura il center dal domini episcopal. El è vegnì destruì il 1499, ens. cun la vischnanca d'A., en la Guerra svabaisa (tur restaurada pliras giadas). La veglia plaiv d'A. cumpigliava, sper Guarda, Lavin e Susch, era Cuttüra en il Paznaun. Refurmaziun 1538. Reconstrucziun da la baselgia 1576-77. Il 1622 han ils Austriacs destruì la vischnanca d'A. Il 1652 è ella sa cumprada libra da l'Austria ed ha furmà dapi il 1854 ina atgna vischnanca politica. Ils abitants d' A. vivevan da l'agricultura e da l'allevament da muvel. Els han colonisà las pastgiras a Cuttüra da l'autra vart dal Pass Futschöl ed han exportà laina en il Tirol fin ca. l'onn 1850. Cuntaisas regularas cun Ftan pervi dal cunfin en la Val Tasna e cun Tarasp pervi da la punt sur l'En. Il 1913 ha A. survegnì ina staziun da viafier, il 1978 in sviament. Arrundaziun dal terren a partir dal 1939. La vischnanca cumpacta e p.g.p. intacta è vegnida elegida il 1975 sco ina da las quatter vischnancas exemplaricas da la Svizra en il rom da l'Onn europeic da  tgira da monuments e da protecziun da la patria; dapi alura numerusas restauraziuns. Il 2005 lavuravan ca. 50% da las persunas cun activitad da gudogn ad A. en il sectur terziar, il rest eran purs e mastergnants. Part da la populaziun da lingua rum: 2000 73,8%/88,8% (ML/Lindic).  Litteratura: Clavadetscher/Meyer, Burgenbuch, 191-95; Bericht zur Réalisation exemplaire A. 1975-85, 1986; N. Huhn, Galtür und A., 1999; J. Claglüna, A., Gemeindechronik, 20015; B. Caduff, A.-Suotchastè. Eine urgeschichtliche Fundstelle im Unterengadin (GR), en: JHGG, 2007, 6-98. Paul Eugen Grimm  Archivs Ardüser, Hans  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: