e-LIR / Lexicon
Assistenza e-LIR
Contact
Publicaziun
Sponsurs
|
Lexicon Istoric Retic (LIR)
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Chanzun populara rumantscha
Il term chanzun populara sa derasa en l'intschess rum. suenter il 1850. El stat en connex cun la scuverta da la litteratura populara, succedida en Europa en il spiert da la Romantica. Sin basa dal model da las grondas collecziuns da texts e da melodias realisadas en il territori tud. tenor la tradiziun populara han exponents da la Renaschientscha retorumantscha cumenzà a rimnar il stgazi da chanzuns da las regiuns rum. (Conradin Flugi d'Aspermont, Peider Lansel, Giacun Hasper Muoth, Andrea Vital e.a.). Las funtaunas da quellas collecziuns èn surtut manuscrits privats, fegls sgulants e cudeschs da chanzuns, publitgads dapi il 1888 per gronda part en la «Crestomazia retorumantscha» da Caspar Decurtins che cuntegna dentant anc in grond dumber d'ulterius manuscrits e da texts da la tradiziun orala.
Las chanzuns spiritualas, religiusas e profanas, rimnadas en la «Crestomazia retorumantscha», sa cumponan, confurm al temp, da texts dal 17. tsch., la gronda part fa dentant part dal repertori current dal 19. tschientaner. Singuls texts e singulas melodias (p.ex. la «Canzun de sontga Margriata») pudessan derivar dal temp medieval, quai che na po dentant betg vegnir doc. objectivamain.
La chanzun populara profana (Chant choral rumantsch) cumpiglia in grond spectrum tematic sco era furmas multifaras e geners fitg differents. Ils tips doc. paran da provegnir d'ina tradiziun che stat en stretg connex cun la cultura scritta (Litteratura rumantscha). Tant las chanzuns edifitgantas da tempra plitost religiusa sco era las chanzuns istoricas («Battaglia da Chalavaina», «Retus») han ina clera affinitad cun ils models valabels da quel temp en la Confed. svizra. Era la chanzun politica, utilisada sco arma en la debatta publica, vegn duvrada en la medema moda e maniera en il Grischun durant il 17. e 18. tsch. (polemica tr. partidas e dispitas persunalas, p.ex. l'assassinat da Gieri Genatsch). L'affinitad cun la tradiziun svizra (alemana) sa manifestescha anc pli fitg suenter l'adesiun dal Grischun sco chantun a la Confed. il 1803. Ella s'exprima en las chanzuns patrioticas e militaras sco era en las chanzuns d'encreschadetgna, frequentas en las collecziuns dal 19. tschientaner.
Il repertori internaziunal ha influenzà gia baud la chanzun populara rumantscha. Differents chanzuns, derasadas sin fegls sgulants (p.ex. «Il vin di all'aua», ina debatta tr. l'aua ed il vin tgi che saja pli fin; «Damaun vi jeu marvegl levar» che raquinta d'eveniments sensaziunals cun in'intenziun moralisanta), sa basan directamain sin models tudestgs. La lunga tradiziun orala permetta dentant a texts e melodias da s'adattar a la tradiziun locala.
Eveniments dals conturns pli stretgs sco lavinas (Ftan 1720, Rueras 1749), bovas (Plür 1618, Selva 1809), incendis (Mustér 1799, Sent 1823) e crims (mazzament en il Schons 1831) han incità a crear ovras originalas. Talas chanzuns da caracter plitost litterar e scrit vegnivan chantadas suenter melodias enconuschentas, savens da chanzuns religiusas. In fenomen derasà èn ils uschen. plants, chanzuns da cordoli deditgadas a persunas meritaivlas u mortas sut circumstanzas tragicas.
In grond dumber da chanzuns stat pli damanaivel a la tradiziun orala. Quai na metta betg en dumonda la creaziun individuala, las chanzuns èn dentant daventadas possess da las gruppas da chantaduras e chantadurs ed han survegnì qua tras in caracter anonim e variabel. Tr. quellas figureschan chanzuns narrativas sco «La spusa da Schons» ("O bab, o bab, o tge veis fatg"), «Ils pelegrins da s. Giachen» ("Que eiran trais cumpagns"), «La canzun da scarvon Gion Paul da Flem» (conflict tr. il Grischun ed il Glaruna pervia dal possess da las alps) e la chanzun da «Marlborough» ("Marbrug e ia an ghera").
La pli gronda part dal repertori doc. cumpiglia chanzuns d'amur («Dileta mia sta a Diou»; «Tgei fortuna ei la mia»), chanzuns da cumpagnia (sautar, baiver, ir a plaz) chanzuns da beffa e furmas ludicas. Dasperas datti era singulas chanzuns sco parts integralas dad usits («Chalandamarz»; «Chanzun dal guitader»). Strusch represchentadas en rumantsch èn las chanzuns da mastergnants, quai che reflectescha il caracter rural da la societad rum. cun pauca spezialisaziun professiunala.
Il tratg caracteristic il pli original è la transfurmaziun da tips da chanzuns internaz. en versiuns da tempra locala; quai reguarda surtut las chanzuns da beffa, nua che gruppas socialas u singulas persunas vegnan ironisadas ("O Anna Maria, ingio ais teis hom"; "Donna, donna ve a chà"), u las chanzuns deditgadas ad exponents politics («Canzun dils giats»); bleras variantas existan en furma da versets e tractan dals abitants da vischnancas limitrofas ("Suna, suna gegia"; "La malondraivla glieut da Tschlin"). Essend che las collecziuns sa basan o.t. sin doc. en scrit, èn las enconuschientschas da la tradiziun orala per propi limitadas.
Las melodias, sortidas directamain da la pratica da chantar, èn doc. pir tard. La registraziun ha cumenzà cun ina tscherta sistematica en ils onns 1920-40 en il rom d'ina campagna che dueva cumpigliar l'entir territori rum. (Werner Wehrli, Gian Gianet Cloetta, Hanns in der Gand, Tumasch Dolf, Alfons Maissen). Cun agid da la tecnica da registraziun han ins pudì documentar in grond dumber da melodias da chanzuns religiusas e profanas. Gruppas da chanzuns da la tradiziun orala èn vegnidas edidas en collecziuns per il diever pratic. Il material è vegnì arcunà en ils onns 2005/06 da la Fonoteca naziunala svizra sin purtaders da tun actuals e vegn analisà dad Iso Albin (ediziun scientifica da la collecziun Alfons Maissen). Bleras chanzuns popularas èn vegnidas reanimadas tras la scola u tras arranschaments per chors; chanzuns en stil popular èn vegnidas creadas da differents auturs e cumponists ed entran tant en la tradiziun orala sco en il chant dals chors («Buna not»; «Chara lingua da la mamma»).
A la fin dal 20. tsch. han singuls artists (Cla Biert, Men Rauch e.a.) interpretà publicamain chanzuns dal repertori tradiziunal cun accumpagnament da la ghitarra. Era singuls chantauturs rum. contemporans (Alexi Nay/Marcus Hobi, Men Steiner, Corina Curschellas, Linard Bardill e.a.) èn sa laschads inspirar da la chanzun populara rumantscha.
Archiv:
ASGR; Bclaustr. Mustér; Chesa Planta, Samedan; IDRG.
Funtaunas:
Decurtins, Crestomazia.
Litteratura:
BMVR; C. Collenberg, Wandel im Volkslied, 1986 (cun bibliogr. extendida); H.-P. Schreich-Stuppan, Die rätoromanischen Gesangbücher - ein Überblick, 2002; D. Ringli, Schweizer Volksmusik, 2006.
Cristian Collenberg
© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.
| |
|
Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail:
|
|
Chanzlia chantunala