e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Commerzi da laina Commerzi da sal  Commerzi da muvel Cumpiglia il commerzi da muvel gross (muvel bovin) e da muaglia manidla (portgs, nursas, chauras) sco era da chavals, mils e milets, asens e pulom. Dapi il 13. tsch. èn attestadas div. fieras da muvel entaifer ed en ils conturns dal Grischun che vegnivan frequentadas era da martgadants da l'exteriur (Fieras). En il 14. tsch. p.ex. visitavan ils martgadants da Ligiaun regularmain la fiera da s. Gagl a Lags (16 d'oct.). Cifras concretas davart svieutas da muvel èn, per mancanza da funtaunas, strusch tradidas. En il spazi retic alpin è s'intensivà en il temp autmedieval ed o.t. en il temp medieval tardiv l'allevament da muvel gross per proveder il spazi economic lumbard urbanisà e fermamain populà. L'allevament da muvel bovin è sa derasà en quel temp a donn e cust da l'allevament da nursas. En il 15. tsch. è attestads in export intensiv da bovs, chavals e tgirs. Ils animals destinads a la vendita en fiera vegnivan chatschads l'atun da las pastgiras sin las fieras dal sid da las Alps e dal Tirol. Per la societad purila dal Grischun ha furmà il martgà o.t. da muvel gross durant tschientaners la pli impurtanta (e per blers la suletta) funtauna d'entradas en contant. Il martgà da muaglia manidla giugava ina rolla localmain e regiunalmain variada, tut en tut però secundara. Dapi il temp medieval han existì era fieras spezialisadas da chavals, muvel bovin, nursas e portgs. La Surselva ed il Partenz han vendì durant tschientaners e fin a la Segunda Guerra mundiala millis da nursas alpegiadas a purs glarunais; in grond dumber vegniva chatschà sin las fieras da Turitg, Constanza e Lindau. Cun l'augment dal commerzi da muvel cun svieutas da dieschmillis chaus (era muvel gross) han era ils martgadants da professiun augmentà lur impurtanza. Gia enturn il 1500 chattain nus martgadants da muvel lumbards en la Lumnezia, sursilvans ed engiadinais a Vaniescha ed, a partir dal 1580, cumpraders da muvel da razza dal Partenz (en il 18. tsch. era martgadants engiadinais) en la Part Sura Bernaisa. Il dumber da fieras a l'intern dal Grischun è creschì massivamain en il 18. tsch., ina buna part da quellas aveva dentant - causa l'aut grad d'autoprovediment - ina pli gronda impurtanza sociala che economica. Il commerzi en natiralias tr. indigens e vischins predominava anc en il 19. tsch., cun esters martgadav'ins en daner contant. Causa la ferma autonomia com. e la mancanza d'ina pussanza centrala èn las fieras en il Grischun sa splegadas fin viaden il 19. tsch. solitamain senza formalitads legalas particularas (Politica d'economia). Cun quai ch'il basegn da charn da las aglomeraziuns urbanas vegniva cuvert en il decurs dal 19. tsch. tras purs da la Bassa e dal Giura, è il territori alpin sa transfurmà successivamain en ina regiun d'allevament e da furniziun da muvel da razza e da vadels d'engrasch. Ils martgadants tal. e lur intermediaturs han cumenzà a cuvrir ina part impurtanta da lur basegn da muvel tras cumpras directas dals purs. Las fieras al sid da las Alps (Tiraun, Blinzuna, Giubiastg, Ligiaun) han dentant cuntinuà a giugar ina rolla centrala per il commerzi da muvel grischun, essend che la Regenza grischuna n'è betg reussida da spustar quel en il Grischun sez. L'atun 1851 p.ex. èn vegnids chatschads mo sur il Lucmagn 3'000-4'000 arments bovins a Ligiaun. En la segunda mesadad dal 19. tsch. èn sparidas las fieras lumbardas en consequenza da la construcziun da viafiers, ed ils purs grischuns èn vegnids sfurzads da midar concept (Agricultura). La patenta per il commerzi da muvel è vegnida reglada il 1927 en in concordat interchantunal ed è dapi il 1941 obligatorica. Il 1925 è vegnida fundada l'Associaziun per l'utilisaziun da portgs. Suenter la Segunda Guerra mundiala èn naschidas sin plaun regiunal e naziunal numerusas autras organisaziuns parentadas. Da quellas èn resortidas tr.a. il 1949 l'Associaziun svizra per il provediment da muvel da maz e da charn che sa numna dapi il 2000 Proviande. Il 1957 ha la Confed. prendì per l'emprima giada mesiras per promover la svieuta da muvel da razza e da maz, o.t. da regiuns muntagnardas. La midada structurala da l'agricultura, las midadas tecnicas (tecnica da tegnair a frestg), l'internaziunalisaziun e la globalisaziun dals martgads han transfurmà radicalmain il commerzi da muvel dapi ils onns 1960 e pretendan dals purs ina gronda flexibilitad sin il martgà agricul determinà dal stadi (p.p. a moda subsidiara) e dals gronds distributurs.     Litteratura: P. Gillardon, Zur Geschichte des bündnerischen Viehhandels mit Bern im 16. und 17. Jahrhundert, en: BM, 1929, 86-91; Pieth, Bündnergeschichte; Sprecher/Jenny, Kulturgeschichte, 192 s.; Schnyder, Handel und Verkehr; A. Dubois, L'exportation du bétail suisse vers l'Italie du XVIe au XVIIIe siècle, en: Internationaler Ochsenhandel (1350-1750), edì dad E. Westermann, 1979, 11-38; DSS 3, 459 -61. Adolf Collenberg  Commerzi da laina Commerzi da sal  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: