e-LIR / Lexicon
Assistenza e-LIR
Contact
Publicaziun
Sponsurs
|
Lexicon Istoric Retic (LIR)
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Cumpagnia da mats
Corporaziun serrada ed organisada ierarchicamain, da la quala fan part tut ils giuvens a partir da la fin da la scola fin a la maridaglia. Ils pli vegls indizis da la cumpagnia da mats derivan da la Bergiaglia e dateschan da ca. l'onn 1550, l'emprima attestaziun da Tumegl dal 1612. La suprastanza da la cumpagnia da mats consistiva per ordinari d'in chapitani (Chapitani da mats), d'in scrivant, d'in chaschier, d'in bandierel, d'in salter e da plirs giurads. Ulteriuras funcziuns existivan cun variantas localas. La radunanza generala vegniva salvada annualmain quasi dapertut il di da s. Steffan (26 da dec.). La cumpagnia da mats era in element integral ed integrativ da la cuminanza profana, religiusa e politica. Il 1813 han las cumpagnias da mats pers lur privilegis da dretg public tras in decret guvernamental.
La recepziun en la cumpagnia da mats succedeva il pli savens en occasiun d'ina gronda festa ecclesiastica. Ils candidats da 14-16 onns avevan da pajar ina taxa d'acquist en daners e/u en victualias (vin, paun, charn). Il dretg da vegnir recepids en la cumpagnia da mats avevan mo ils burgais (vischins) da la vischnanca. Umens nubils senza il dretg da burgais ed uffants illegitims, recepids excepziunalmain en la cumpagnia, avevan da pajar per ordinari la dubla summa d'acquist ed avevan damain dretgs. Ils mats prestavan in giurament sin ils statuts, transmess il pli savens mo a bucca. Ils ulteriurs rituals da recepziun eran fitg divergents, els correspundevan dentant tut en tut als ritus da la pubertad generalmain enconuschents: batten, emprovas da curaschi, interrogaziuns ed examens comics, sigls suror la scua da bindels. Suenter avair absolvì quels ritus era il mat instituì en tut ils dretgs e duairs dals creschids. Ina signatura cun sang n'è doc. nagliur. L'ir a mattauns resp. a tramegl era reservà als mats e suttamess a reglas e chastis rigurus. Ad uras avanzadas servivan las mattauns il puschegn. "Froduladers" che entravan da l'exteriur en il revier da la cumpagnia vegnivan pluntads e bittads en il bigl. A Silvester tiravan ils mats salvas e gievan a mattauns, ed a Silvester/Bumaun vegniva tegnì dapertut "stiva bella" tar las mattauns; ins fascheva stucs e cultivava isanzas localas: ils Puntgadurs, las Mattinadas, il Trair schibettas, il Plazzin, il Plaz da filar u il Tramagl da filadè/mulinè (Stiva da filar) e.a. (Usits). In punct culminant furmava la dretgira nauscha (dretgira dals mats), in'instanza morala extrastatala tegnida a moda veglia u formalmain a basa da la pratica giudiziala ordinaria. Da questa dretgira èn naschidas las "dretgiras nauschas denter Tscheiver e Cureisma" surs., dretgiras ironicas che rendevan public surpassaments morals e narradads commessas en vischnanca (Dretgira nauscha en la litteratura rumantscha). Multifaras eran medemamain las isanzas da nozzas: il past da cumià dal spus, il Tir da nozzas, la Fretgia u Fratta/Fraetta (bloccada da vias), ils discurs dal chapitani e las replicas dal spus che sa cumprava liber da la cumpagnia. Cun "musica da giats" e "vin da chavals" inaugurava la cumpagnia da mats il di da nozzas. A l'occasiun da festas ecclesiasticas cat. manava la Parada, celebrada il pli savens en furma da defilé militar, la processiun. En il Puschlav ed en il Surset è quella vegnida remplazzada, sut pressiun dals chaputschins, tras confraternitads.
Dal punct da vista militar furmavan las cumpagnias da mats la milissa adina a disposiziun da las vischnancas. Sco elements betg statals da la guerra auzavan ellas qua e là la bandiera (Sullevaziuns) e rendevan, enconuschentas e temidas sco "canaglia", malsegir il pajais. Durant las dretgiras nauschas furmavan singulas cumpagnias da mats savens la guardia militara. Sco giustia da lintschadi, l'emprim spontana, alura pli e pli reglada, ha la dretgira dals mats exercità fin a sia aboliziun en il 18. tsch. (Engiadina, Puschlav) u a ses scumond general il 1856 quasi dapertut pura giustia populara senza basa legala. Ella furmava l'instanza morala en vischnanca era là, nua che las leschas n'avevan nagina vigur (nauschas disas, dispitas matrimonialas, afferas d'amur). Cun far star mal ils "putgants" davant il public, als bittar en il bigl u stgellar ora vegnivan ils vischins savens tirannisads en il vair senn dal pled. Questas dretgiras eran structuralmain fitg variablas. Ellas sa radunavan durant tscherts dis da l'onn sut tschiel avert (Cadi, Lumnezia), en occasiun da singulas accusaziuns (Panaduz) u ina giada l'emna resp. ina giada il mais. En la plipart da las vals suttamettevan las cumpagnias da mats tut las mattas ad in avugà ch'era responsabel per lur cumportament moral. Ad Ardez determinavan las mattas lur avugà ("marus da la zecla") tras la sort durant la Bavania. Era a Domat vegnivan furmads ils "pèrs per in onn" tras la sort.
Grazia a lur forza electorala ed a lur impurtanza militara eran las cumpagnias da mats politicamain fitg pussantas, e grazia a privilegis en div. secturs han ellas furmà in stadi en il stadi fin lunsch viaden il 19. tschientaner. Alura han ellas pers spert lur impurtanza. Dapi ils onns 1970/80 sa manifestan las cumpagnias da mats - sch'ellas n'èn betg sparidas - mo pli a moda marginala, il pli savens sco gruppas da parada a chaschun da festas ecclesiasticas cat. e sco tgiradras dad usits (S. Niclà) e dal teater popular.
Litteratura:
G. Caduff, Die Knabenschaften Graubündens, 1932; Padrutt, Staat und Krieg.
Adolf Collenberg
© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.
| |
|
Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail:
|
|
Cumpadials