Democrats

Demont

Jean Bodin, il teoreticher da stadi franz., duvrava gia il 1576 il term democrazia per caracterisar las constituziuns dal Grischun e dals lieus fed. cun mastralias. L'istoriografia naziunala liberala metta las communitads organisadas a moda cooperativa en opposiziun dinamica cun il feudalissem signuril ed arriva en quella maniera a la democrazia directa da la Republica grischuna cun la Battaglia a la Chalavaina sco scharnier (Peter Liver). La critica actuala refusa questa optica che valiteschia memia pauc la realitad dominada d'ina signuria e negligeschia la differenza essenziala tr. la democrazia cooperativa e quella dal dretg individual. Observond la tesa dal communalissem da Peter Blickle per las Trais Lias, oppona Randolph C. Head il communalissem al feudalissem e vesa en las Grawpündtnerische Handlungen dal 1618, tenor las qualas "la  furma da noss regiment è democratica", in segn prematur da la concepziun moderna dal Stadi ch'è sa cristallisada en il Grischun l'emprim sin il nivel dals vischinadis e dals cumins. Las radunanzas ed ils cumins, organisads en intervals regulars, decidevan en votaziun averta davart tut las fatschentas e dumondas che furman en lur summa, tenor la concepziun dal temp e per part anc oz vertenta, la suveranitad statala: tscherna e destituziun dals comm. da la Regenza e da l'administraziun, tscherna e destituziun dals derschaders e dals cumandants militars, decret ed abrogaziun da leschas, stipulaziun da contracts cun pussanzas estras, decleraziun da guerra e pasch sco era imposiziun da taglias.
Thomas Maissen renfatscha a Head d'interpretar ils texts dal 17. tsch. a moda memia modernistica en il senn da la libertad da dretg natiral e da la suveranitad dal pievel; ils Grischuns hajan cumenzà a chapir lur Stadi sco republica dem. ed a distanziar quel da las monarchias pir tras il scleriment teoretic da las relaziuns da pussanza a favur da Volck und Gemeinden enturn il 1700.
 

Entant ch'il dretg a la participaziun politica è - tenor la concepziun moderna - in dretg natiral concedì da princip a mintga individi sco dretg uman, resguarda la concepziun dal temp modern tempriv la democrazia sco privilegi, sco libertad particulara ch'in collectiv politic determinà è s'acquistà tras atgnas prestaziuns e ch'el conceda tras ierta a ses members. Applitgà a la Republica grischuna signifitgescha quai il suandant: il fasch da dretgs oriundamain monarchics e feudals è passà tenor questa concepziun tras translatio a las communitads dals vischins, la suveranitad da las qualas s'exprima en il pli dals "cussegls e cumins". Quest concept premodern da la democrazia sco privilegi istoric permetta da declerar il fatg ch'ils dretgs dem. dal temp modern tempriv na vegnivan betg concedids da princip a tut ils umans e ch'igl era pussaivel ch'ils fulasters eran exclus dal dretg da vuschar e d'eleger e che la Republica aveva terras subditas ch'ins guvernava ed explotava economicamain sco ils retgs u signurs feudals. Questa concepziun da libertads e dretgs sco privilegis istorics includeva adina la libertad da refusar tals privilegis ad auters umans. Da quest punct da vista na represchentava la democrazia premoderna nagin cuntramodel a l'Europa feudala. Quai signifitga a medem temp che la democrazia moderna grischuna (e svizra) n'è betg sa sviluppada organicamain da la democrazia premoderna, ma ch'ella è il resultat da rupturas profundas e da transfurmaziuns che la Svizra ha vivì en l'emprima mesadad dal 19. tschientaner.

Sulettamain ils vischins avevan dretgs da decider en fatgs politics, ma betg tuts avevan las medemas pussaivladads da participaziun. Ils uffizis impurtants e lucrativs en la Regenza, en l'administraziun ed en las dretgiras vegnivan occupads regularmain da represchentants da la signuria che consistiva da var trais dunsainas famiglias. Questa signuria na sa differenziava betg giuridicamain, mabain en reguard economic, social e cultural cleramain dal pievel cumin. Cun quai che la tscherna en quellas posiziuns dependeva da decisiuns dem. da la maioritad dals vischins, eran quellas fam. regentas sfurzadas da consolidar lur posiziun politica tras la furmaziun d'ina atgna clientella e dad ir a rimnar vuschs en situaziuns da decisiuns avertas. Avant las elecziuns scumpartivan ils candidats per ils uffizis en abundanza regals en furma da daners ("dar bazs") ed offrivan da mangiar e da baiver als votants (Cumpra d'Uffizis). Confurm a la cultura da la democrazia dal temp medieval tardiv e dal temp modern tempriv stuevan decisiuns politicas adina vegnir accumpagnadas ed influenzadas d'in barat intensiv da valurs materialas. Questa venalitad dals uffizis e da las dignitads è era gia vegnida interpretada sco degeneraziun dal cumin e sco sintom da sia perdita d'impurtanza politica. Ins po dentant era vesair en quai in segn da la gronda impurtanza da quest gremi e da la vusch dal singul um cumin, la posiziun centrala dal qual en il Stadi è restada incontestada en princip fin la fin dal 18. tschientaner. Nagin ed era betg las fam. regentas da la Republica da las Trais Lias (e da la Confederaziun) na spendevan daners, sch'els n'obtegnevan per quai nagina cuntravalur reala, en quest cas en furma da sustegn politic. Ins po leger l'entir svilup republican sco perfecziunament progressiv dal princip da l'autodeterminaziun collectiva, ma gist ils instruments da la democrazia directa sa demussavan savens sco frains per innovaziuns. Quai è sa manifestà la davosa giada ed a moda eclatanta en ils onns 1790, cura che la Republica da las Trais Lias è stada absolutamain inabla da sa refurmar sasezza.
 

La democrazia imponida cun sforz da la Helvetica era da natira statala centrala, q.v.d. ch'ella limitava la participaziun dal burgais a la tscherna da represchentants e na permetteva nagin guvern autonom al nivel chant. e communal. Il princip d'egualitad valeva (da nov) mo cun duas tipicas restricziuns anc ditg vertentas: dunnas e gidieus eran exclus da quel. Las libertads d'opiniun e da pressa n'eran betg garantidas (censura). Cun la Constituziun da Mediaziun è il Grischun daventà in chantun da la Svizra ed ha stuì s'adattar pass a pass a las exigenzas dal stadi democratic modern. El ha dentant pudì sa constituir sco stadi ed acquistar l'abilitad d'agir mo tras la reducziun massiva dals vegls dretgs (collectivs) dals cumins e dals vischinadis. I sa tractava da la dumonda: co salvar las libertads, tradidas da la  democrazia vegl-republicana (d'avant il 1800), da l'eliminaziun tras il stadi modern?
Ils dretgs umans ed ils dretgs da libertad individuals sco arguments per il stadi lib. modern giugavan ina rolla subordinada en la discussiun grischuna avant il 1848; i mancava per quai la conscienza e la tradiziun. La concepziun da libertad e democrazia da la plipart dals Grischuns era marcada fin lunsch viaden il 19. tsch. da la suveranitad dals "cussegls e cumins" sco era dad in pensar corporativ. Lur orizont politicamain ed economicamain dominant eran il cumin, il vischinadi ed il vitg. Pir sut la pressiun da la Const. fed. dal 1848 e da la Const. chant. dal 1854, naschida sut il squitsch d'adattaziun, è il Grischun sa distatgà da las structuras localas da tempra collectiva ed èn ils Grischuns stads abels d'acceptar plaunsieu era mentalmain la democrazia marcada dal dretg individual (Constituziuns grischunas).

Democrats

Demont