Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents ChastèChauma generala lemma sequent

Chatscha
La chatscha appartegna a la pli veglia ierta culturala ed era fermamain ritualisada e connectada cun la religiun (unfrendas da chatscha e.a.). Ils Romans veneravan Diana sco deessa da la chatscha. Il cristianissem ha supprimì la colliaziun religiusa da la chatscha. Tenor il dretg rom. n'appartegneva la selvaschina a nagin (res nullius), e mintgin pudeva ir a chatscha libramain ordaifer ils areals privats. A partir dal temp autmedieval è la chatscha daventada il monopol dals signurs territorials en la Currezia. L'onn 1050 ha l'imp. Heinrich III cedì a l'uvestg da Cuira il dretg exclusiv dad ir a chatscha dad omaduas varts da Versomi e dal Rain oragiu fin a la sbuccada da la Landquart. La noblezza fascheva per regla diever dal privilegi da chatscha (regaglia) mo per tschertas spezias d'animals, o.t. per il tschierv, pli darar per il chamutsch ed il capricorn. Ils ulteriurs tips da chatscha - la chatscha bassa e la chatscha als animals da rapina - eran facticamain libers era al pievel cumin. La chatscha la pli nobla, exercitada en il temp medieval, era quella cun il falcun. Dapi l'onn 960 aveva l'uvestg da Cuira il dretg d'exercitar questa chatscha en la Val dal Rain da Cuira, ed el disponiva d'in agen allevament da falcuns sco era d'in falcunier. Ils subdits avevan da contribuir tributs feudals en furma d'uschen. tschaveras d'utschels (pavel). La chatscha d'utschels cun chabgias u pertgas cun colla vegniva pratitgada dapi tuts temps, quella cun raits e traplas è però vegnida scumandada a Cuira en il 18. tsch., pli tard era en il Grischun (1861) ed en Svizra (1875).
Fin en il temp medieval tardiv predominava la chatscha cun raits, schlingias e traplas, alura èn vegnidas en moda las armas da fieu. Il 1667 ha la Dieta da las Trais Lias scumandà las traplas e schlingias per tut ils animals selvadis, cun excepziun da quels da rapina. Ils Artitgels da Glion dal 1526 (art. 12) han transferì il monopol da chatscha als cumins. La chatscha libra era dentant resalvada als burgais dals cumins respectivs e limitada a lur territori; ella era scumandada als fulasters ed esters. Ils cumins avevan da cumprar il dretg da chatscha dal signur feudal, sche quel era s'acquistà quel dretg tras cumpra. Uschia ha mantegnì l'Austria la suveranitad en dumondas da chatscha en il Partenz, en il Scanvetg ed en l'Engiadina Bassa fin a la liberaziun da quellas regiuns il 1649 resp. il 1652. Per proteger o.t. las spezias d'animals periclitadas ha la Dieta federala da las Trais Lias relaschà pliras giadas (p.ex. il 1558, il 1596 ed il 1633) leschas strictamain impegnativas, o.t. concernent ils temps da protecziun. Avant il 1800 na distinguivan ins betg tr. chatscha auta e bassa, mabain tr. selvaschina da la terra (delicts chastiads pli severamain) ed animals da preda en l'aria. Ils animals da rapina pudevan vegnir chatschads durant l'entir onn. Ina surveglianza da chatscha uffiziala n'existiva betg, ins vegniva percunter remunerà per denunziar delinquents. Process cunter frauduladers eran rars, ed il chasti consistiva en la confiscaziun da preda, armas ed utensils; painas corporalas devi mo per fraud a capricorns. Chatschaders esters scelerads vegnivan proscrits dapi il 18. tschientaner.
A partir dal 1803 è il chantun Grischun s'approprià pass per pass da la legislaziun da chatscha. Il 1805 è vegnida remplazzada la veglia chatscha da revier, exercitada dals burgais tenor cumins, tras la chatscha libra pratitgada sin l'entir territori chant. (emprima lescha da chatscha chant.), ed ins ha introducì in temp da protecziun generala che durava dal 1. da mars fin ils 25 da fanadur. Il 1812 ha la Confed. obligà il chantun Grischun d'admetter, cunter pajament, era burgais svizzers domiciliads en il Chantun a la chatscha grischuna. Tr. il 1827 ed il 1876 vegniva la polizia da chatscha exequida mo dals langeghers chant. e da funcziunaris da duana en uffizi accessori. La protecziun da la selvaschina succedeva punctualmain, p.ex. tras il scumond da tissientar animals (1827) e da sajettar tschiervs en privel da vegnir extirpads (1840-50) u tras la limitaziun da la chatscha bassa dal 1. d'avust fin il 1. da mars e da la chatscha auta dal 1. d'avrigl fin ils 11 da nov. (1841). Dals 18 projects da chatscha e pestga, preschentads tr. il 1848 ed il 1899, èn vegnids refusads nov, tr.a. l'introducziun d'ina patenta da chatscha chant. (1849).
Il 1873 è il monopol da chatscha vegnì transferì al Chantun. Il 1876 èn ils aderents da la chatscha da patenta sa fatgs valair mo stgars en il Cussegl grond. La legislaziun chant. da chatscha è alura succedida en il rom da las leschas fed. da chatscha e da protecziun d'utschels (1875). Dapi il 1876 vegnan separads en alternanza asils, survegliads e protegids da guardiaselvaschinas chant. che exequeschan era funcziuns da polizia da chatscha. Il 1877 ha il suveran acceptà l'introducziun da la patenta da chatscha chant., refusond silsuenter tut ils projects per l'introducziun da la chatscha da revier. Premias da fin a 100 frs per animals da rapina sajettads (urs, lufs, lufs-tscherver, evlas, sprers gronds e.a.) duevan permetter era a glieud paupra da cumprar las patentas da chatscha che custavan l'emprim mintgina 12 frs. Dapi il 1902 vegn la chatscha auta ordinaria pratitgada durant il settember cun in scumond dad ir a chatscha il di da rogaziun federala.
Il 1913 è vegnida fundada en l'Hotel Falknis a Landquart (19 participants) l'Associaziun chant. grischuna da chatschaders da patenta cun ses organ uffizial, la «Bündnerische Jäger=Zeitung» (1994-98 rum. «Chatschadur grischun», dapi il 1999 «Chatschadur grischun, pestgader grischun»). Las uniuns precedentas èn stadas tuttas da curta durada. L'Associaziun chant. s'organisescha tenor il princip da la sedia da la suprastanza centrala. Ella aveva l'emprim o.t. en mira da defender la chatscha sco activitad populara pajabla per tuts (taxas bassas) e d'impedir la chatscha da revier (tematica permanenta fin il di dad oz). Il 1953 è vegnì avert in fond per selvaschinas en miseria durant il temp d'enviern. Ina tgira directa da la selvaschina pratitgescha l'Associaziun chant. pir dapi ils onns 1970. Il 1974 (lescha da chatscha revedida il 1962) ha la cumissiun chant. da tgira (12 districts da tgira) cumenzà cun la lavur, sa basond sin in reglament da tgira relaschà da la Regenza grischuna. L'Uffizi da chatscha e pestga dal Grischun (avant il 2000 Inspecturat da chatscha e pestga) elavura ens. cun l'organisaziun da tgira da l'Associaziun chant. per mintga district da chatscha in concept da tgira cun las mesiras correspundentas cun dretg d'ina contribuziun chant. (o.t. tgira da biotop).
L'emprim tir da chatscha en il Grischun è vegnì organisà da la secziun Ringel a Domat il 1920, l'emprim tir da chatscha chant. a Poschiavo ed a Cuira il 1923. L'introducziun da l'examen da chatscha e da la controlla da las armas è vegnida decidida tras la lescha dal 1943 (11'021:5'789 vuschs) ed exequida per l'emprima giada il 1945. Emprimas chatschas da tgira sin capricorns: 1977 (effectiv da quel temp: ca. 4'500 animals), dapi alura selecziuns annualas da capricorns, en media ca. 440 animals l'onn (1977-2007 total ca. 13'640). Il 1961 è vegnì fundà a Cuira il Club da chauns da sang dal Grischun (BSC) che scolescha ed examinescha dapi il 1981 chauns per retschertgar selvaschina blessada.
La planisaziun da chatscha cumpiglia novs concepts per la chatscha da tschiervs e chamutschs (dapi il 1989) sco era per la chatscha da chavriels (dapi il 1998) cun la finamira da regular e stabilisar ils effectivs da selvaschina, d'adattar quels al spazi vital (criteris quantitativs e qualitativs) e da garantir ina relaziun equilibrada tranter las schlattainas. Il 2000 ha la Pro Natura publitgà sut il titel «Standpunkt Naturschutz und Jagd» in catalog da pretensiuns a la planisaziun da chatscha. Ils 24 da sett. 2006 ha il pievel grischun acceptà la nova lescha da chatscha chantunala; cun quella renunzia il chantun Grischun tr.a. a l'avertura tradiziunala da la chatscha auta (9 da sett.) en favur d'ina avertura e d'ina execuziun pli flexiblas.
La chatscha era mo per intgins paucs da muntada economica e vegniva resguardada antruras sco passatemp per signurs e purs mitschafadias (dictum: bun catschadur - nausch pur). Il raquint popular, paraulas e ditgas preschentan da tuttas sorts animals striuns e striunads. Il motiv da chatscha il pli derasà è quel da la vulp-stria e striunada. Il dumber da litterats rum. da chatscha è pitschen e cumpara pir en il 20. tsch.: P. Alexander Lozza, Men Rauch, Artur Caflisch, Schimun Vonmoos, Andri Peer, Gion Deplazes, Toni Halter, Clemens Pally, Aluis Arpagaus, Guglielm Gadola e Leo Tuor. Pauc numerusas èn era las chanzuns da chatscha, famusas «Il Pauli da Plauncas» (Gion Cadieli/Gion Antoni Derungs) e «Barba Peider» (Men Rauch).




Litteratura:
P. Jörimann, Das Jagdrecht Gemeiner III Bünde, 1926; Büchli, Mythologische Landeskunde; H.-U. Baumgartner, H. Conrad, Die Jagd in Graubünden vom Mittelalter bis 1913, 1989; Deplazes, Die Rätoromanen, 344-89; Metz, Graubünden 2, 487-96; H. Jenny, J.P. Müller, Phänomen Bündner Jagd, 2002; A. Decurtins, Historias da catscha, en: LQ, 15-2-2006.

Adolf Collenberg

lemma precedents ChastèChauma generala lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: